Киікоты (Zіzіphora)

КИІКОТЫ, көкемарал (Zіzіphora) – еріндігүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік немесе шала бұта. Дүние жүзінде Жерорта теңізі жағалауларынан Орталық Азия аймағына дейінгі аралықта тараған 30-ға жуық түрі бар. Қазақстанда Көкшетауда, Алтай тауларында, Балқаш – Алакөл ойысында, Жетісу (Жоңғар), Күнгей, Іле Алатауларында, Қаратауда (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында), көбінесе тау беткейлерінде, сондай-ақ далалық өңірлер мен шөлді жерлердегі аласа тау етектерінде өсетін 6 түрі бар. Олардың ішіндегі жиі кездесетіні – иісті Киікоты (Z. clіnopodіoіdes). Биіктігі 8 – 50 см, жуан тамырлы, тік сабақты. Жапырағының ұзындығы 0,6 – 2,5 см, ені 0,3 – 1,2 см, түкті кейде түксіз болады. Гүлі сабақ ұшында топтасқан, түсі жасыл не күлгін, қос ерінді, жоғарғы ерні тұтас, төменгісі 3 айырымды. Тостағаншасы цилиндр пішінді, ұзындығы 5 – 7 мм. Күлтесінің ұзындығы 10 – 12 мм, 2 аталық гүлі аналық мойнымен бірге күлтеден шығып тұрады. Маусым – тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. Иісті Киікотынан парфюмерияда пайдаланылатын эфир майы алынады. Киікотының құрамында алкалоидтар, гликозидтер, органик. қышқылдар бар. Бұлардың бәрі дерлік – балды өсімдіктер. Кейбір түрі (Бунге Киікоты) медицинада дәрі жасау үшін пайдаланылады.