Климатология

Климатология (климат және logos — ілім) — климат және оның типтері, қалыптасуы, жер бетінде таралуы және уақыт бойынша өзгеруі туралы ғылым. География ғылымдары жүйесіне кіреді. Климат қалыптастырушы процестердің табиғаты геофизикалық болғандықтан, Климатология геофизикалық ғылым ретінде метеорологиямен тығыз байланысты. Климатология метеорологияның географилық бөлімі ретінде қарастырады. Көп жылдық метеорологиялық бақылау деректерін статистикалық өңдеуден алынған климат типтері және олардың Жер шарында таралуы туралы нақты материалдар климатографияның (климат және гр. grapho – жазамын, сипаттаймын) мазмұны болып табылады.

Климат картасы.

Климатология түрлері

Климаттың түпкі тегі мен физикалық жаратылысын физикалық климатология зерттейді. Физикалық география алдымен жер беті мен атмосфераның жылу және су теңдестіктері және олардың климат қалыптастырушы рөлі туралы ұғымға арқа сүйейді.

Физикалық климатологияның ерекше тарауы – динамикалық климатология. Динамикалық климатология климаттың Жер шарында таралуын атмосфераның жалпы айналымы процестеріне байланысты қарастырады. Атмосфераның биік қабаттарын зерттеу мәселелерімен аэрология, ал ауаның жер бетіне жақын қабатының климатын зерттеумен микроклиматология айналысады. Өткен тарихи және геологиялық замандардың климатын палеоклиматология зерттейді. Ол тарихи геологияға жақын.

Климатология өзге пәндермен шекаралас бірқатар қолданбалы климатологиялық пәндердің қалыптасуына себепші болды. Бұл пәндерге биоклиматология (климаттың тірі табиғат пен адамға әсері туралы ғылым), агроклиматология (климаттың егіншілікке әсерін зерттейді), курорттық және медициналық климатология, техникалық климатология (онда авиациялық климатология, көліктік климатология және құрылыстық Климатология пәндері бөлек қарастырылады) жатады.

Климат туралы бастапқы көзқарастар

Климат пен оның заңдылықтары туралы бастапқы көзқарастар Ежелгі Грекияда қалыптасты. 17–18 ғ-ларда арнаулы құралдардың көмегімен жүргізілген метеорологиялық бақылаулардың негізінде жазылған алғашқы климаттық деректер пайда болды. Ұлыбританияда Э.Галлей, Дж. Хэдли, Ресейде М.В.Ломоносов алғаш рет атмосфералық айналымның климатқа әсері туралы ойларын айтты.

XIX ғасырдың басында неміс жаратылыстанушысы А.Гумбольдт жүйелі түрде Жер шары климатының жазбасы мен түсінігін жасауды қолға алды және алғашқы климаттық карталарды құрастырды. 19 ғ-дың 2-жартысында Климатологиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіле бастады. Ресейдегі Климатологиялық зерттеулер 1849 жылы ашылған Бас геофиз. обсерваторияда Г.И.Вильдтің басылығымен жүргізілді. Осы кезде А.И.Воейков та бірқатар зерттеулер жүргізіп, климаттың геогр. заңдылықтары мен геофиз. жаратылысын негіздеуге тырысты. Климатологияға зор үлес қосқан ғалымдар: А.А.Каминский (жел режимі және ылғал айналымы жөніндегі зерттеулер), Л.С.Берг (палеоклиматология мен биоклиматология саласындағы және Жер климатын топтау жөніндегі жұмыстар), белгілі полюс зерттеушісі В.Ю.Визе.

XX ғасырда тропиктерді, Арктика мен Антарктиданы, мұхиттарды қамтыған метеорологиялық бақылаулардың жаһандық жүйесі тез өсіп қалыптасты. Климаттық атластар жасалды. 20 ғ-дың ортасына таман Климатологиялық зерттеулер атмосфераның жоғары қабаттарын да қамтыды. Осы кезде климаттың физикалық негізі – Жер беті мен атмосфераның жылу теңдестігі (балансы) туралы ұғым қалыптасты. Атмосф. жалпы айналымның климатты қалыптастырушылық рөлін зерттеу КСРО-да (Б.П.Алисов, В.А.Бугаев, Т.В.Покровская, С.П.Хромов), Германияда (Г.Флон), Францияда (П.Педелаборд) жүргізілді. 20 ғ-дың 30-жылдарынан палеоклиматология саласындағы зерттеулер басталды.

Қазақстанда климатология

Қазақстанда климатология саласынан белгілі ғалымдар: Х.Байдал, Х.Ахметжанов, Р.С.Голубев, А.А.Скаков, В.С.Чередниченко, П.Ж.Қожахметов, т.б. зерттеулерін жалғастыруда. Біздің елімізде климатология мәселелерін зерттеумен «Қазгидромет» республикалық мемлекеттік кәсіпорны, қазақ қоршаған орта мен климатының мониторингі ғылыми-зертеу институты, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің география факультеті, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне қарасты география институты айналысады. Климатология саласындағы халықаралық ғылыми және ұйымдастырушылық шаралар дүниежүзүзілік метеорологиялық ұйым, Халықаралық географиялық және геодезиялық одақ және Халықаралық географиялық одақ арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанда Климатология мәселелері, негізінен, «Гидрометеорология және экология» (1995 жылдан), «ҚазҰУ хабаршысы. Географиялық серия» (1991 жылдан) журналдарында басылады.