Коала

Коала, қалталы аю (лат. Phascolarctos cinereus) – қалталыларға жататын сүтқоректі. Жергілікті халықтың тілінен аударғанда аты "Ешқашан су ішпейтін" деген мағына береді.

Коала
Ұрғашы Еркек
Амандық күйі
Least Concern (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Ықшам табы: Қалталылар Сабы: Қос күрек тістілер Тұқымдасы: Phascolarctidae Тегі: Phascolarctos Түрі: P. cinereus
Екі-есімді атауы
Phascolarctos cinereus (Goldfuss, 1817)
Ареал (қоңыр – байырғы, қызыл – жерсінген)

Дене ұзындығы 60-82 см, салмағы 16 кг дейін жетеді. Бетінен ерекшеленген мұрны қара, үстіңгі жағы тақыр. Сырт жағынан құйрығы байқалмайды. Алдыңғы аяқтарының бірінші және екінші саусақтары басқаларына қарамақарсы қойылған. Эвкалипт ормандарында (Австралия), ағаштарда мекендейді. Түнгі баяу қимылды жануар. Денесінде май қоры сақталмайды,қажетті суды жасыл жапырақтардан алады.Эвкалипт ағашының жас өскіндерімен, жапырықтарымен қоректенеді. Ересек еркек коала үйір құрайды. Бір тұқым береді, ол анасының дорбасынан 9 айда шығады. Коалалар 12 жыл өмір сүреді.

Этимология

"Коала" есімінің шығу тарихының бірнеше нұсқасы бар. Бір нұсқа бойынша Жаңа Оңтүстік Уэльсте тұратын халықтың тілінен аударғанда "коала" сөзі "су ішпеу" деген мағынаны береді.

Аборигендер бұл жануар түрінің ұзақ уақыт бойы судың орнына эвкалипті жапырақтар арқылы сусыз өмір сүре алатынын байқаған. Басқа бір нұсқа бойынша есім дарак тіліндегі gula сөзінен шыққан. Латындық Phascolarctos сөзі екі латындық "phaskolos"-сөмке және "arctos"-аю сөздерінен шыққан. Коалаларды көбінесе аюдың бірі түрі ретінде атайтынына қарамастан бұл екі жануар негізінде бір-бірімен өте алыс туыстық қатынастағы жануарлар.

Ареалы

Коаланың табиғи ауқымы Австралияның шығысы мен оңтүстігінде, Аделаидадан Кейп-Йорк түбегінің оңтүстік бөлігіне дейінгі жағалау аймақтарын қамтиды. Коалалар өздеріне қолайлы жеткілікті ылғал бар орманды аймақтарда жиі кездеседі. Оңтүстік Австралия штатының коалалары ХХ ғасырдың бірінші жартысында айтарлықтай жойылды, бірақ Виктория штатының коалалардың көмегімен Оңтүстік Австралиядағы коалалардың саны қалпына келтірілді. ХХ ғасырдың басында олар Батыс Австралиядағы Янчепеге, сондай-ақ Квинсленд жағалауындағы бірқатар аралдарға, соның ішінде Кенгуру аралына және Магниттік аралға әкелінді. Коалалардың жалпы ауданы шамамен 1 000 000 км2 құрайды және кем дегенде 30 биогеографиялық аймақты қамтиды.

Зерттеу тарихы

1770 жылы Австралияның шығыс жағалауын ашқан Джеймс Кук экспедициясынан коалалар туралы ешбір ақпарат белгілі болған жоқ. Олар туралы алғашқы ескерту Жаңа Оңтүстік Уэльс губернаторы Джон Хантердің қызметшісі Джон Прайстың 1798 жылы Көгілдір тауларға саяхаты туралы баяндамасында кездеседі. Прайс Көгілдір тауларда куллавайн деп аталатын, жалқауаңға ұқсас жануар бар деп жазды. Ғылым саласында коалаларды 1802 жылы Әскери-теңіз офицері Барралье зерттеген, ол жергілікті коала қалдықтарын тауып оны спиртке жібітіп содан кейін Жаңа Оңтүстік Уэльстің губернаторға Филип Кингке жіберді. 1803 жылы маусымда тірі коала Сиднейдің оңтүстігінде ұсталды, ал 21 тамызда Sydney Gazette газеті жануардың толық сипаттамасы туралы мақала шығарды. 1808 жылы коалалар вомбаларға ұқсас түр ретінде анықталды.

Шамамен жарты ғасыр ішінде коалалар тек Жаңа Оңтүстік Уэльсте болғаны белгілі болды. 1855 жылы натуралист Уильям Бландовски оны Викторияда, ал 1923 жылы О. Томас Квинслендтің оңтүстік — шығысында кездестірді.

Физиологиялық ерекшеліктері

Жалпы, коалалар вомбаттарға ұқсас (олардың жақын туыстары), бірақ олардың қалың терісі (жұмсақ және қалыңдығы 2-3 см), үлкен құлақтары және ұзын аяқтары бар. Коаланың үлкен өткір тырнақтары бар, олар оған ағаш бұтақтарымен жүруге көмектеседі. Коаланың салмағы оңтүстіктен үлкен еркек үшін шамамен 14 кг-нан солтүстіктен әйел коаланың салмағы шамамен 5 кг-ға дейін өзгереді.

Коалалардың аяқтары өрмелеуге бейімделген. Алдыңғы табанның шеттерінде 2 "үлкен" саусақ бар, қалған үш саусаққа қарсы тұратын екі фаланг бар, қылқалам бойында үш фаланг бар. Коаланың екінші және бірінші саусақтарының өлшемі бірдей олар бас саусақ сияқты көрнеді. Алдыңғы аяқтардың барлық саусақтары күшті тырнақтармен аяқталады. Мұның бәрі жануарға ағаш бұтақтарын тиімді ұстауға және жас коаланың анасының шашын мықтап ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, коала осы күйде ұйықтап жатқанын және кейде бір қолға ілінетінін еске саламыз.

Артқы аяқтарға келетін болсақ, Аяқта тек бір "бас бармақ" бар, ол тырнақсыз және төрт қарапайым, тырнақтармен аяқталады. Бұл жағдайда екінші, яғни 1-ші және 2-ші фаланг аймағындағы сұқ саусақ аяқтың ортаңғы саусағымен жұмсақ тіндермен бірге өсті.

Коалалардың саусақтарында папиллярлық өрнек бар ол адамдардың саусақ іздеріне ұқсас болып келеді, және оларды электронды микроскоппен ажыратуға болады.

Коаланың тістері шөпті шайнауға бейімделген және кенгуру мен бомбаттардың тістеріне ұқсас болып келеді.

Коала еркектерінде екі пенис бар, ал аналықтарында екі қынап және екі бөлек жатыр бар, бұл барлық қалталы жануарларға тән.

Қазіргі коалалардың ата-бабаларындағы ми бас сүйегінің бүкіл қуысын толтырды, бірақ қазіргі коалаларда күрт төмендей бастады. Мұндай дегенерация негізінен қоректік заттары аз диетаға бейімделу нәтижесінде пайда болды деп болжанады. Коаладағы ми массасының дене салмағына қатынасы барлық қалталылардың ішіндегі ең кішісінің бірі болып табылады: мидың салмағы коала салмағының 0,2% - дан аспайды, бас сүйегінің қалған бөлігі (шамамен 40 %) ми омыртқасы сұйықтығымен толтырылған.

Коалалар әдетте үнсіз, бірақ ер адамдар өте қатты қоңырау айқауы мүмкін, оны тұқым өсіру кезеңінде шамамен бір шақырым қашықтықта естуге болады. Ғалымдар коалалардың үлкен көлемді және төмен жиілікті дыбыс шығару қабілетін, орташа жануарға тән емес екенін, көмейдің артында орналасқан қосымша жұп вокалды сымдардың болуымен түсіндіреді. Әйелдер осы қоңырауларға байланысты серіктестерді таңдайды, ал үлкен еркектерге артықшылық береді. Коала қорқып немесе жарақат алған кезде, ол сәбидің айқайына ұқсас қатты айқай шығаруы мүмкін.

Табиғатта коалалардың өмір сүру ұзақтығы туралы сенімді деректер өте аз, қолда болған коала 18 жасқа дейін өмір сүрген байқалды.

Өмір салты

Коалалар эвкалипт ормандарында тұрады, бүкіл өмірін осы ағаштардың тәждерінде өткізеді. Күндіз коала ұйықтап, бұтақта немесе бұтақтардың шанышқыларында отырады; түнде ағаштарға көтеріліп, тамақ іздейді. Коала ұйықтамаса да, ол әдетте бірнеше сағат бойы қозғалыссыз отырады, алдыңғы аяқтарымен бұтақты немесе ағаш діңін алады. Коала тәулігіне 16-18 сағат қозғалмайды. Жерде ол өте бая қозғалады, сондықтан ол секіре алмайтын жаңа ағашқа көшу үшін ғана түседі. Коалалар ағаштан ағашқа таңқаларлық тез әрі шапшан түрде секіреді; қашып бара жатқанда, бұл баяу және флегматикалық жануарлар жігерлі шапшандыққа өтіп, жақын ағашқа тез көтеріледі. Жүзе алады.

Тамақтану

Коаланың баяулығы оның тамақтану ерекшеліктерімен байланысты. Ол тек эвкалипттің өсінділері мен жапырақтарын жеуге бейімделген, олар талшықты және ақуызы аз, улы фенолдық және терпендік қосылыстарға ие. Сонымен қатар, күзге жақын, құрамында гидроциан қышқылы бар — тамшы қойды өлтіретін қорқынышты у. Олардың улы қасиеттеріне байланысты коаладағы басқа жануарлардың тағамдық бәсекелестігі өте аз — эвкалипт жапырақтарынан басқа, тек сақиналы құйрықты pseudocheirus peregrinus және petauroides volans қалталы ұшатын жануар эвкалипт жапырақтарымен қоректенеді.

Уланбау үшін коалалар аз фенолдық қосылыстары бар эвкалипт түрлерін ғана таңдайды және құнарлы топырақта өсетін ағаштарды (әсіресе өзендердің жағасында) жақсы көреді, олардың жапырақтарында удың концентрациясы нашар, құнарсыз жерлерде өсетін эвкалипттерге қарағанда төмен. Нәтижесінде эвкалиптің 800 түрінің тек 120 түрімен коалалар қоректенеді. Дамыған иіс сезімі коалаларға қолайлы тағамды таңдауға көмектеседі.