Корей диаспорасы

Корей диаспорасына 7 млн-дай Кореядан тыс өмір сүретін корейлер кіреді. Бестен төрті - 3 елді мекендеген: Қытай, Жапония и АҚШ. Жаңа Зеландияда, Қазақстанда, Канадада, Өзбекстанда және Аустралияда халықының 0,5 % корей мигранттар құрайды

Корей диаспорасы
Бүкіл халықтың саны
6,8 миллион адам
Тілдері
корей тілі
Діні
буддизм, христиандық

Ел	Корей саны, 2009 ж.	Бүкіл корей диаспорасындағы бөлігі
Қытай	2 336 771	34,25 %
АҚШ	2 102 283	30,81 %
Жапония	912,770	13,38 %
Канада	223 322	3,27 %
Ресей	222 027	3,25 %
Өзбекстан	175 939	2,58 %
Аустралия	125 669	1,84 %
Филиппин	115 400	1,68 %
Қазақстан	103 952	1,52 %
Вьетнам	84 566	1,24 %
Бразилия	48 419	0,71 %
Ұлыбритания	45 295	0,66 %

Қазақстандағы корей диаспорасы

Қазақ халқының болмыс-бітімімен біте қайнасып, тұрмыс-тіршілігі ортақ бір арнаға тоғысқан корейлердің өзіндік ұлт ретіндегі мәдени құндылықтары біздің елде де қалыптасып келеді. Өзіндік өрнектерімен, ұлттық болмысымен, ұлттық киімдерінің айрықша үлгісімен, барша халықтар дастарханының сүйікті мәзіріне айналған асханасымен ерекшеленетін корей халқының мәдени құндылықтары қазақ елінде де тарғыл жолмен дамып келеді.

Жалпы, тарихи отанында корейліктер

• коре сарам ("Коре елінің адамдары"),
• чосон сарам ("Чосон елінің адамдары"),
• хангук сарам ("Хангук елінің адамдары") деп бөлінеді.

Қазақстан Республикасында тұратын корейліктер өздерін коре сарам, яғни «Коре елінің адамдары» деп атайды.

Тарихы

1939 жылғы депортация салдарынан Қазақстанға 96453 корей күштеп көшірілген.. Олардың көпшілігі Қызылорда облысы мен бұрынғы Талдықорған облысының Қаратал, Көксу аудандарына орналасқан. Жолдан әбден қажып, қалжыраған корей ұлтын қазақтар болмысына сай құшағын айқара ашып, емін-жарқын көңіл күймен қарсы алды.. . Қаншама қайғы-қасірет пен қуғын-сүргінді басынан өткерген қазақ халқы тағдырлас корей халқының жан батпанын тереңінен түсініп, бауырына басты. Сол уақыттан бері корейлерден бірнеше ұрпақ тарады, бүгінде олар осыншама ыстық ықылас пен аса мейірбандылық танытқан қазақ жұртының, қазақ елі мен жеріне адал қызмет етіп жүрген, кез келген салада өзіндік үлесі бар ел азаматтары болып отыр. Олардың ұрпақтары бүгінде Қазақстанды өз Отаны санайды. Саны аз болғанымен (халықтың 1%-нен аз) корейлер ұлт ретіндегі болмыс-бітімін ғана сақтап қалмай, ұлттық-мәдени орталықтар арқылы өздерінің ұлт ретіндегі ерекшеліктерін өз елінен жырақта насихаттап жүрген бірегей ұлттардың санатында.

1990 жылы Алматы қаласында Қазақстан корейлерінің құрылтай съезі өтті, онда корей мәдени орталықтарының Республикалық қауымдастығы құрылды. Кейіннен ол Корей мәдени орталықтарының Қауымдастығы деп өзгертілді. Қауымдастықты Юрий Андреевич Цхай басқарды. Барлық облыстарда дерлік ана тілін үйрену бойынша топтар, көркемөнерпаздар ұжымы құрылған. Алматы қаласындағы Корей Республикасының білім беру Министрлігінің білім беру мекемесі Білім беру Орталығы ашылған алғашқы күндерінен бастап мәдени орталықтарға зор көмек көрсетуде. Қауымдастық корей өнері фестивальдарын өткізіп отырады, жалпы білім беретін мектептердің оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттері арасында тілді жетік білу бойынша республикалық сайыстар ұйымдастырылып тұрады. Сайыстың жеңімпаздары Халықаралық сайысқа қатысу үшін Тэджон қаласына жіберіледі. Корей тілінің оқытушылары Корея Республикасының жоғары оқу орындарында машықтанудан өтіп тұрады. Қазақстанның республикалық радиохабарларында 20 жылдан астам уақыттан бері корей тілінде хабарлар шығып тұрады. «Коре ильбо» республикалық газеті шығарылады. Халықаралық байланыстар мен ынтымақтастықтар кең өріс алуда, негізінен – Корея Республикасының радио және теледидар Корпорациясымен. Қазақстан корейлерінің Қауымдастығы ұлттық мәдениетті қайта өрлету мен дамытуға, халықтар арасындағы достықты нығайтуға, этносаралық келісімді сақтауға ұмтылады. Маңызды міндеттерінің бірі –халықаралық мәдени және экономикалық байланыстарды орнату және дамыту. Ұрпақтар сабақтастығына, жастар қозғалысын дамытуға көп көңіл бөлінеді.

Қазір Қазақстанда 99665 корей бар, оның 14097-і Қарағанды облысында. Қарағанды облысында корейлердің көп шоғыры орналасқандықтан, ол жерде Қарағанды облыстық корей мәдени орталығы ашылған. Ол 1989 жылдың қыркүйегінде құрылған. Қоғамдық ұйымның негізгі міндеті – корей мәдениеті мен тілін, салт-дәстүрін одан әрі дамытып, жаңғырту, қоғамның демократиялық жаңаруына диаспораның белсенділігін көтеруге көмек беру. Орталықтың басты жетістігі оның жоғары беделі, жинақталған тәжірибе, ұрпақтар жалғастығын бекітетін, үлкендерге, ана тілі мен мәдениетіне құрмет көрсетуге тәрбиелейтін дәстүрлер. Орталықтың бірден-бір ұжымы немесе құрылымы он бес жылдың ішінде өз қызметін тоқтатқан емес. Орталықтың негізгі қазынасы адамдар, оның активін уақыт сынынан өткен адамдар құрайды. Соның заңды жалғасы ретінде 2003 жылы "Мугунхва" фольклорлық ансамблі "халықтық" атағын алды. Филиалдың қасында, сондай-ақ Қарағандының үш мектебі мен екі жоғары оқу орнында Қазақстан корейлері қауымдастығының Қарағанды филиалының көмегімен корей тілін оқыту іске асырылады. Осы мақсат үшін Корей Республикасы елшілігі жанындағы ағарту орталығынан оқыған филиал активтерінен төрт оқытушы даярланды. Сабақ беруге Корей Республикасынан келген еріктілер тартылды. Филиалдың жанынан ардагерлер хоры, "Киппым" би тобы құрылып, жұмыс жасайды. Көркем өнерпаздар ұжымдарының мүшелері қалалық, облыстық, республикалық ұлттық мәдени фестивальдарға үнемі қатысады. Филиал түрлі шараларды тұрақты өткізеді, оның көбі дәстүрге айналды. Солардың ішінде ай күнтізбесі бойынша Жаңа жылды тойлау, қыздар мен ұлдардың мерекесі ерекше орын алады. Поэзиялық атау алған "Өмірдің күзі" мерекесі қариялар күніне арналған. Филиалдың жұмысы орталықтың құрылымын одан әрі жетілдіруге арналған. Қазақстан Республикасы үкіметінің іс-әрекет бағдарламасына сәйкес басым бағыттар анықталған. Мысалы, филиалда "Кемеңгерлер алқасының" басшылығымен аға ұрпақпен жұмыс жүргізіледі. Жастарды тәрбиелеу Қазақстан корейлері республикалық қауымдастығы мен Қазақстан корейлері жастар қозғалысының бағдарламасы арқылы іске асырылады. Оқушылар арасындағы "Жеткіншек көшбасшы" республикалық іріктеу турына жыл сайын Қарағанды тұратын корей ұлтының өкілдері арасынан 100 оқушы қатысады. Корея республикасы елшілігінің "КАХАК" НТО мен Қарағанды филиалының көмегімен ҚКҚ-ның атаулы стипендиясын алу үшін студенттік конкурс өткізіліп келеді. Онда КарМУ, КарМТУ мен "Лингва" тіл мен аударма институтының студенттері жеңімпаз атанды. Қарағанды филиалы республикада бірінші болып шағын және орта бизнес кәсіпкерлерінің слетін өткізіп, экономикалық кеңес құрып, Қазақстан корейлері қауымдастығына ҚКҚ-ның қасынан экономикалық кеңес құру ұсынысымен шықты. Корейлер, бастапқы атауы – чосен-саран. Корей тілі кейінгі уақытқа дейін оқшауланған тіл болып келді, яғни ешқандай лингвистикалық топқа енбеген. Оның шығуы жайында түрлі жорамалдар бар.

Салт-дәстүрлері

Қазақстанға тарихи депортация кезінде қоныс аударған коре сарам корейлері бүгінде өзіндік тарихи-мәдени мұраға бай, халықтық элементтері мен санғасырлық ұлттық салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын өз дәрежесінде сақтап қалған, ата салтының мол қазынасын дәріптей білген ұлт ретінде қадірлі. Қазақстандағы корейлер христиан дінін ұстанады. Ал негізінен корей ұлтының көп бөлігі будда дінінің өкілдері. Ежелгі дәуірде корейлер шаман дінін ұстанып, табиғат құдіретіне табынған. III-IV ғасырларда Кореяға будда діні таралып, орта ғасырларда Конфуцийшілдік күшті ықпал еткен. XIX ғасырда Кореяға христиан діні де енді. Бірақ ол кең тарай алмады. Корейлердің отбасы әдетте көп балалы болып келеді. Баланың дүниеге келуін үлкен мереке етіп тойлайды. Тұрмыстың ауырлығынан балалар нәресте кезінде көп шетіней берген. Осындай кесапаттан сақтау үшін балаларға түрліше ырымдар жасауды әдетке айналдырған. Мәселен, ерте кезде ер баланың бірнеше есімі болған. Егер бала ауқатты отбасынан шыққан болса жақсы аттар қоятын болған. (Маржан, Әселе, Айдаһар т.б.). Ал егер шаруа адамының баласы болса – Шошқа, Бақа, Ит т.б. деп қойылған. Баланың есімі неғұрлым тұрпайы болса, соғұрлым оның өмірі жеңіл болады деген түсінік орнаған. Бұл баланы көз тиюден сақтайды деген түсініктен туған. Кейде ер балаға қыз баланың атын берушілік те болған. Кейінде нәрестенің сырт бейнесіне, мінезіне қарай лайықты есімдер берген. Мысалы бүркіт – батылдық бейнесі. Шелпек – жалпақ бет бала. Бала осылайша уақытша аттарды пайдаланып келіп, кейін кәмелетке толғанда тиісті құжат алу кезінде тұрақты атқа ие болады. Дәстүр бойынша немерелердің есімін ата тегіне қарай оның атасы қоятын болған. Осылайша ата текке байланысты аттар онша көп болмай корей халқында Цой, Пак, Ким, Ли деген аттар бүкіл ру, тайпалардың балаларына ортақ ат болып тараған. Бұл халықта тек аттан бұрын келеді. Корейлерде әйелдердің ресми немесе күйеуге тигеннен кейін күйеуінің тегімен аталған. Корей халқында баласы жоқтар өз туыстарының баласын асырап алатын болған. Асырап алған бала ата-аналарына адал қызмет етуге міндетті саналған. Корей халқында үш мерекені атап өту заң саналған. Ол біріншіден баланың туған күні; екіншісі – үйлену тойы; үшіншісі – мүшел тойы (алпысқа келуі). Үйлену тойы міндетті түрде сенбі, жексенбі күндері өткізіледі. Корейлердің салты бойынша ұзатылған қызды оның шешесі күйеу жігіттің қолына өзі әкеп береді. Қалыңдық бұған үнсіз көнуге тиіс. Келін күні бұрын дайындалып қойылған айнаны жігіттің шешесіне береді. Жігіттің шешесі оны күріш салған қаптың ішіне тығады. Бұл ырым келін мен ененің тату болуын, ас-суға иелік етуін меңзеу. Ал келінді үйге кіргізгенде оның жолына ақ мата жайып, үстіне күріш төгеді. Ол келіннің жолы ақ және ырзықты болсын деген тілекті білдіру. Бір жағынан қазақ халқының қызын ұзатып шығарып салғандағы алдына ақ мата төсеуі екі халық арасындағы үндестікті көрсетіп тұрғандай. Корейлердің дәстүрі бойынша келін түскеннен кейінгі үшінші күні үй шаруасымен айналысып, өзінің не нәрсеге бейім екендігін байқатуы тиіс. Сонымен қатар, корей халқында алпыс жасқа толған азаматтың мүшел тойын салтанатпен атап өту, оған ағайын-туыстардың көп қаржы жинап беріп, тойды өткізісуі заң болған. Сол қаржымен бақытты қарттықты өткіз деген ырым. Қаржы жинаудың екінші жағы да бар. Ол адамға «Сен көп жасадың ендігі жерде өмірің осымен бітті» дегенді сездіріп, онымен қоштасуы екен. Бұл халықта да өлген адамды жоқтау салты бар. Егер үй иесі қайтыс болса, еркек туыстары оң жаққа, әйелдер сол жаққа отырады. Әйелі, үлкен ұлы басқа балалары етпетінен жатып жылайды. Ал өлген адамды екі күн түнетіп, үшінші күні сағат 2-де шығарады да қайтыс болған адамға тиесілі зат, киім-кешектері түгелдей зират басында өртелінеді. Өлікті үйден жеті тесігі бар тақтай астаушаға салып басын оңтүстікке қаратып шығарады. Өлікті жерлеудің де үш түрлі жолы бар. Жерге жерлеу, ауада жерлеу, мәйітті өртеп жіберу. Бұрынғы уақытта будда тақуаларын кременацияда өртейтін болған. Тақуа адам өлсе оның денесін бос жерге ешқандай әдет-ғұрыпсыз өртейтін болған. Ал дәулеттілер дүние салса, олардың күлін тамаққа араластырып, құстарға жем ретінде ауаға шашатын болған. Кедейлер қайтыс болса үйдің жанына үстіне сабан жауып әркім үйінен ескі киімдер әкеліп жауып мәйітті соған орап денесін алыстау жерге апарып үстіне сабан жауып өртейтін болған.

Корей халқында кейбір мейрамдарды жыл мезгіліне, шаруашылыққа байланысты өткізген. Соның ішінде жаңа жыл салтанатын өткізуге ерекше көңіл бөлген. Олар жаңа жылды қалай көңілді өткізсең, жаңа егіннің өнімі де мол болады деп есептеген.

Көктемнің басы мен егін салу кезін де көңілді өткізген. Ал егін жинау орақ басталу кезінде жаңа егіннің өнімінен түрлі тағам даярлап ұлттық ойындар мен той өткізуді дәстүр еткен.

Корейліктердің ежелгі наным-сенімдерінің бірі Алтай мен Сібірден неолит кезеңінде келушілер алып келген шаманизм. Шаманизмнің біраз өзгерген түрі бүгінгі күнге дейін сақталып қалған. Қазіргі Кореяда бірнеше ондаған мың мудан-шамандар бар.

Досизм де Кореяда ежелгі заманда пайда болған. Бірақ бұл діни-дүниетанымдық ағым айқын ұйымдастырылып рәсімделген жоқ, сонда да оның әсері күні бүгінге дейін тән мен жанның саулығы, мәңгі өмірге ұмтылыс, ұзақ өмір мен бақыт тілеуде байқалады. Қазақстандағы корей диаспорасының басқа этностардан айырмашылығы өздерінің тарихи отанына көшіп кетушілердің жоқтығы болып табылады. Жас корейліктердің аз бөлігі ғана Корея Республикасына оқуға немесе жұмыс істеуге уақытша кетіп жатыр. Ал тұрақты өмір сүруге тек қана бірнеше ондаған адамдар кетіп жатыр. Корейліктер балалардың өмірінің басталуын, оның бір жасқа толу жасын есептейді. Осы кезден бастап қана бала толыққанды адам болып есептеледі. Балалардың әрқайсысының бір жасқа толуын міндетті түрде атап өту керек, егер атап өтілмесе, онда ержеткенде баланың үйлену тойын, мерейтойын және т.б. тойларын атап өтуге болмайды. Сондықтан да ата-аналар балаларының бір жасын атап өтуге тырысады.

Қазақстандық корейлер де корейліктер де олардың ата-бабалары сияқты некеге тұруға ерекше мән береді. Бұл адамның өміріндегі төрт басты оқиғаның бірі және салтанатты түрде өткізіліп, оған барлық руластарының назары аударылады. Неке алдында құда түсу рәсімі өтеді. Күйеу жігіт руластарының ішіндегі үлкендері – әкесі, үлкен ағасы, кейбір жағдайда ғана күйеу жігіттің анасы құда бола алады. Қалыңдықтың ата-анасының келісімін, екі жақ ченчи – некелестіру рәсімін өткізуге келіседі, некелесуді толығымен күйеу жігіт қаржыландырады, бірақ ол қалыңдықтың үйінде өтеді. Ченчи рәсіміне күйеу жігіт пен қалыңдықтың жақын туыстары мен достары шақырылады. Қалыңдықтың туыстарына ерлі-зайыптылар арасындағы адалдықтың белгісі ретінде – қаз, күріштің желімді сортынан жасалған ерекше нан – чалпыпэги, сонымен қатар ақ күріш шелпектер – тимпени ұсыну міндетті болып есептеледі.

Корейлер отбасындағы қарт адамдарды құрметтеп, балалары олардың мерейтойларын тойлайды. Соның ішінде ең маңыздысы балалардың ата-анасының 61 жасқа толу мерейтойын тойлауы болып табылады. Бұл мерейтой егер отбасындағы балалардың барлығы ер жетіп, отбасын құрып, олардың тойлары жасалып, отбасында ешқандай қайғылы жағдай болмаса ғана тойланады. Егер ондай болмаса, мерейтой кейінге қалдырылып 2, 4, 6 жылдан кейін тойланады. Корейліктердің дәстүрлі тағамдары өсімдік тағамдар – жарма мен көкөністен жасалған тағамдар басым болып табылады. Корейліктердің тағамдары Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген басқа халықтары сияқты күріш басым өнімді құрайды, күріштен (пап, паби) буға тұзсыз пісірілген ботқалар пісіріледі.Республикада корейлердің музыкалық комедия театры жұмыс істейді. Корей тілінде газеттер мен кітаптар шығады.

Қазақстанның ауылдық жерінде тұратын корейліктердің тұрғын үйі дәстүрлі және орта азиялық құрылыс элементтерінің жиынтығын көрсетеді. Үйлері көбінесе саз балшықты қабырғалардан немесе саман кірпішінен жасалған қабырғалардан тұрғызылады. Қазақстанға келгенге дейін бұндай үй құрылыстары болған жоқ, себебі, корейлердің дәстүрлі тұрғын үйлері, қаңқа бағаналы құрылыстар жатады. Корейлердің дәстүрлі жылыту жүйесі кудур немесе ондаль ұлттың өзіне тән ерекшеліктерімен белгілі болды. Оның мәні от жағатын жерден құбырларға өтетін түтін шығару жүйесінде болды.

Жалпы, корей ұлты өзінің тарихи отанында-ақ егін шаруашылығымен айналысқан. Олар көбінесе күріш, арпа, тары, бұршақ дақылдарын, бау-бақша мен көкөніс егеді. Жібек құртын өсіреді. Қыш-құмыра жасау, балташылық, тоқымашылық, тұрмысқа қажетті бұйымдарды қамыстан, сабаннан жасап пайдаланады. Бүгінде Қазақстанда тұратын корей ұлты өзінің еңбексүйгіштігімен, тиянықтылығымен, білімқорлығымен ерекшеленеді.

Қазақстанда тұратын коре сарам корейлерінің ұлттық киімі көбінесе ақ матадан тігіледі. Ерлер кең балақ шалбар, күртеше, халат киеді. Мереке күндері қыз балалар қызыл түсті юбка және ашық қызыл түсті кофта киеді. Балалар киімдері де пішілуі мен тігілуі жағынан үлкендердің киімдерінен көп өзгешелігі болмайды.

Ерте кезде корей шаруалары аяқтарына жуан иірілген жіптен немесе қамыстан тоқылған сандал, ал жауынды күндері өкшесі биік етіліп ағаштан ойылып жасалған аяқ киім киетін болған. Мысалы орыс мұжықтары шіліктен шәркей тоқып кисе, қазақтар мал терісінен жасалған шәркейді пайдаланған. Сол сияқты корейлер былғарыдан тігілген аяқ киімдермен қатар резеңкеден жасалған аяқ киімдерді (оны комус деп атаған) пайдаланған. Бұл аяқ киімдерді олар әлі күнге дейін Қазақстанда болатын түрлі ұлттық іс-шараларда киіп жүр. Ерлердің сабаннан немесе жұқа киізден бас киімі – шляпа бүгінге дейін өзінің ұлттық мән-мағынасын жойған жоқ. Оларды көбінесе жастар жағы киюге әуес келеді.

Корейлердің садақ тарту жарысы, белбеу тақпай күресу, матадан жасалған белбеу тағып күресу секілді ұлттық ойындары мен спорт жарыстары мереке қарсаңында дәстүрлі түрде өткізіліп отырады. Жалпы, корейлердің осы тұстағы дәстүрлі ұлттық ойындары қазақ халқының төл ойындарына ұқсас келеді.

Қазіргі кезде жоғарыда аталған ойындарға қоса спорттың жеңіл атлетика, футбол, волейбол, шаңғы, коньки тебу түрлері қосылған.

Корейдің дәстүрлі фольклорлық шығармалары, халық әндері, ертегі-аңыздары сақталған. Музыкасы мен би өнері дамыған. Кең тараған музыкалық аспабына комунго, паягым, флейта, барабан жатады.

Тілі

Корей тілі – Азияның ежелгі тілдеріне жататын оқшауланған тіл. Кореяның Қытаймен көршілес орналасқандықтан осы елмен байланыс жасайтын болған, өз жазулары болмағандықтан корейліктер мың жылдан аса уақыт қытай иероглифтерін пайдаланған. Қазіргі корей тілінің негізін салушы Джу Си Гён (1876-1914 жж.) болып табылады. Ол өзінің қысқа өмірін корей ұлттық тілінің бекітілуіне арнаған болатын.

Корей тілінің бірегей фонетикасы, түсінікті грамматикасы мен бай лексикасы бар. Корей жазуы әріптік-буындық және солдан оңға қарай жазылады. Әліпбиі 14 дауыссыз, 10 дауысты әріптерден тұрады. Корей ұлтының дәстүрлі қолөнеріне – қыш өндіру, лак бұйымдары, сабаннан тоқу және т.б. жатады.

Сыртқы сілтемелер

• Korean Festival in Kingston
• londonkoreanlinks.net

Дереккөздер

• “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
• Дорогой горьких испытаний: К 60-летию депортации корейцев России / Сост. В. В. Тян. Москва, Экслибрис-Пресс. 1997.