Күміс Сандық

Күміс Сандық(«Серебряный ящик с книгами и списками на казахском языке») – 16–17 ғ-лардағы қазақ елінің тарихына қатысты Ресей патшасы архивінде сақталған деректер. Сандық иесі – 1588 жылы орыс жасақтары тұтқынға алған, кейіннен Ресейдің көрнекті әскербасына айналған қазақ сұлтаны Оразмұхаммед. Оны 1598 жылы патша Борис Годунов Қасым хандығының билеушісі етіп тағайындады. 1609 жылы Оразмұхаммед қастандықпен мерт болғаннан кейін кітапханасы мен кейбір дүние-мүліктері патша сарайына өткізілген. Соның бірі сырты күміспен әшекейленіп қапталған – Күміс сандық Оның ішінде 15–16 ғ-лардағы қазақ хандығы жөніндегі кітаптар мен қолжазбалар сақталған. Күміс сандықтағы қолжазбаларды алғаш зерттеген академигі Х.Д.Френ. Ол Күміс сандықты 1822 жылы Азия музейі ашылған кезде қараған. Кейіннен ондағы қолжазбаларды ғалымдар Б.А.Дорн мен В.В.Вельяминов–Зернов, Ә.Х.Марғұлан, т.б. оқып шыққан. №38 патша архивінде сақталған Күміс сандықта Френ көрсеткен тізім бойынша төмендегі қолжазбалар болған: Тарих Туркстани Мухамед бин Гусман; Тарих ал-Иамин Женди (Сырдария); Тарих ал-Чингиз Хафизи Ташкенди; Тарих Чингиз хан; Кисса Чингиз хан; Тарих ал-Жоши (Дешти-Кыпшак); Баян дастан Чингиз хан; Баян дастан Ақсақ Темир; Баян дастан Едіге мырза; Тоқтамыс; Темір-Едіге, т.б. парсы тілінде жазылған кітаптар мен қолжазбалар. Ал түркі – қазақ тілінде жазылғандары: Насапнаме; Дастан би Едіге; Дастан Айсаұлы Әнет; Дастан Ақсақ Темір; «Сиыршы» дастаны; Дастан Қозы Көрпеш – Баян сұлу; Дастан Ораз – Мұхаммед («Тарих-и Рашиди»); Дастан Ұрыс хан; Дастан Темір Құтлығ хан; Қиян Домбауыл мерген шежіресі; Алаш мыңы; Үйсін Майқы би шежіресі; Күрлеуіт Қыпшақ шежіресі; Қыпшақ ордеш Құлмұхамед би; Белгітай шежіресі; Едіге би шежіресі; Орақ – Мамай, т.б. Кейіннен Күміс сандық Азия музейінен Шығыстану институтына өткізілген. Ғалымдар бұл кітаптар мен қолжазбалардың көпшілігінің авторы Оразмұхаммедтің жанында болған би Қадырғали Жалайыри деп есептейді. Оған бір дәлел: «Сиыршы» дастанында жалайыр тайпасының сиыршы бөлігінен шыққан Қ.Жалайыридің ата-бабасының шежіресі таратылған.