Көл-көсір

Көл-көсір. Қос сөздің бұл түрін естігенде белгілі бір нәрсенің ете көп, ағыл-тегіл, мол екендігін әрқайсымыз да түсінеміз: «Дәл осыны түсіндірудің езі оның бойына көл-көсір күш бітіріп, сенімін арттырып жібереді» (С. Сейітов, Сөз сұра.). Алайда, алғашқы кездегі, тұңғыш мағыналарының болғандығын түптеп, зерттей келгенде ғана анықтауға болады. Қос сөздің алғашқы сыңары — «кел» де теңеу арқылы пайда болған көптік, молдықтың белгісі. Бірақ оның алғажіқы мағынасы қазіргі түсінігіміздегі «көл» емес. Ертедегі түркі тілдерінде осы түбірлес етістік сөз болған. Мысалы, М. Қашқари сөздігінде көлер — жиналу, топталу (су жөнінде) (ДТС, 314). Демек, судың бір жерге жиналуын түсіндірген. Олай болса, ертеде «көлер су» немесе «көл су» дегеніміз, қазіргі тілімізге аударғанда—«жиналған су» болмақ. Бірақ алғашқы тұлға «көл су» қалыптасып, бері келе «су» сөзі түсіп қалып, «кел» тұлғасы су көп жиналған жерге атау күйінде қала берген (Балқаш көлі, Байқал көлі т. б.). Сөйтіп, қос сөзіміздің алғашқы сыңары — көл — жиналған, топталған дегенді аңғартады екен. Енді екінші сыңары — көсірдің түпкі тегі түркі тілінен еместігі сезіледі. Оның төркіні — араб тілі. Арабша кусер — молшылық, өте кеп (Араб.-рус. сл., 1970). Түркі және араб сөздерінің қабаттасуынан «кәл-кәсір» қос сөзі пайда болып, оның қазіргі қалыптағы аудармасы —«жиналған молшылық» дегенді ұғындырады.