Балқаш

Балқаш – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тұйық көл.

Балқаш
Морфометрия
Теңiз деңгейiнен биіктігі	340 м
Өлшемі	605 × 9-дан 74 км
Ауданы	18 200 км²
Көлемі	105 км³
Жағалау сызығының ұзындығы	2385 км
Тереңдігі	26,5 м
Орташа тереңдігі	5,8 м
Гидрология
Судың тұздылығы	Көлдің батыс жағы тұщы, шығыс жақтың тұздылығы 5,2‰
Судың мөлдірлігі	1-5,5 м
Су алабы
Суды жинау ауданы	413 000 км²
Құятын өзендер	Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Аягөз
Орналасуы
46°32′27″ с. е. 74°52′44″ ш. б.46.5408° с. е. 74.8789° ш. б. / 46.5408; 74.8789
Ел	Қазақстан
Аймақтар	Алматы облысы, Жамбыл облысы, Жетісу облысы, Қарағанды облысы
Балқаш
Балқаш Ортаққорда

Ғарыштан түсірілген фотосурет

 Басқа мағыналар үшін Балқаш (айрық) деген бетті қараңыз.

Аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі үшінші орында, әлемдегі ең үлкен көлдер тізімінде 14-ші орында. Алматы, Жамбыл, Жетісу, Қарағанды облыстарының шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 м биіктікте жатыр. Көлдің солтүстігінде кең Қазақтың ұсақ шоқысы, батысында Бетпақдала, ал оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмдары орналасқан.

Атауы

Этимология

"Балқаш" топонимі, бір нұсқасы бойынша, татар, қазақ және алтай тілдеріндегі balkas сөзінен шыққан, ол "батпақты жер, соққылармен жабылған" немесе "батпақтағы соққылар"дегенді білдіреді. Қазақ тілінде "балқыту", "металды балқыту", "балқыту" дегенді білдіреді. "Балқудан" алынған Этимология академик Әлкей Марғұланның Балқаш бойынша экспедициясының археологиялық деректерімен энеолит және ерте қола дәуіріндегі ежелгі металлургияның ошағы ретінде, сондай-ақ "жарқырау", "күйдіру", "балқу"деген мағынаны білдіретін *Blķ (үндіеуропалық *Brķ) етістік праформасының бореалдық (ностратикалық) сипатымен расталады.

Аңыз

Көлдің шығу тегі туралы аңызға сәйкес, бай сиқыршы Балқаштың сұлу қызы немесе қызы болған. Оны үйлендіретін уақыт келгенде, Балқаш қызын тек ең бай, ең әдемі және ең мықты етіп беретінін мәлімдеді. Келген күйеу жігіттердің арасында керуендері қымбат тауарларға толы қытай императорының екі ұлы, жылқы табындары мен күмісі бар моңғол хан ұлдары және кілемдер мен піл сүйегінен жасалған бұйымдары бар жас Бұхара саудагерлері болды. Алайда, бақытты көргісі келетіндердің арасында болды және кедей шопан Каратал, ол бірден қалыңдыққа ұнады. Қаратал жеңімпаз атанған жарыстардан кейін Балқаш оны ашуланып қуып жіберді. Алайда немесе түнде ол туған үйінен қашып, зұлым әкесінен таңдалған адаммен бірге қашып кетті. Қызының қашқаны туралы білген Балқаш сүйіктілеріне ант берді және олар өз суларын таулардан тез алып жүретін екі өзенге айналды. Өзендер ешқашан қосылмауы үшін, Балқаш олардың арасына түсіп, көбік толқындарынан сұр көлге айналды.

Сондай-ақ, атаудың шығу тегі туралы нұсқа бар Авеста Ворукаша (Вурукарта) және одан әрі Парсы Фаркаш, бұл атау Авестада айтылған.

Тарихы

Балқаш көлі туралы алғашқы тарихи-географиялық мәліметтер Орталық Азиямен байланыста болған қытайларда пайда болды, олар бұл аймақты басқалардан бұрын кездестіре алды. Ұлы қабырғаның батысындағы кеңістікті қытайлықтар "Си-Ю" (Батыс аймақ) деп атады және оның б.з. д. 126 жылы б. з. д. 607 жылы сол кезде Орта Азияда болған 44 мемлекеттің карталары жасалды, бірақ бұл сипаттамалар сақталмады. VIII ғасырдан бастап көлден Тянь-Шань тауларына дейінгі аумақ Жетісу (каз. Жетісу, қырғыз. Жеті суу), онда көшпелі (түріктер мен моңғолдар) және Орта Азияның отырықшы халықтарының мәдениеттері араласқан.

Александр фон Гумбольдт Балқаш көлі қытайлықтарға "Си-Хай" деген атпен белгілі болды деп сенді (Батыс Теңізі; бұл атау 1855 жылғы атласқа ауыстырылды). Жоңғарлар көлге берген "Балқаш-Нор" (balas-nur — "Балқаш көлі") атауы Еуропа елшілерінің түсірілімі бойынша жасалған 1833 жылғы Юлий Клапроттың картасында көрсетілген. Өз қоныстарының батысындағы барлық географиялық нысандарды ақ түспен белгілеген түріктер мен моңғолдар оны "ақ-Денгиз" ("ақ теңіз") деп атады, ал олардың мемлекеттерінің шекаралары батысқа қарай жылжыған кезде көл "көк" (Шығыс) — "Кукча-Денгиз"болды.

XVII-XIX ғасырлар

Кітаптың екінші басылымында үлкен сызбаға (1627) көл жоқ, дегенмен Арал теңізі сияқты басқа ішкі су айдындары туралы ақпарат бар. 1695 жылы Тобыл картографы Семен Ремезов құрастырған "бүкіл сусыз және өтпейтін тас даланың жер сызбасы" деп аталатын картада Балқаш көлі "теңіз теңізі"деген атпен бар. Көл өте дәл белгіленбеген-батыстан Сырдария мен Амудария ағып, шығыстан 8 өзен ағып жатыр. Балқаштың орталығында үлкен таулы Коишор аралы белгіленген. Осы сәйкессіздіктерге қарамастан, авторлар ескі адамдар мен елшілердің сөздерінен сурет салу үшін үлкен жұмыс жасады.

XVIII ғасырда " теңіз "бірнеше карталарда пайда болады: 1716 жылы швед офицері Ю.Г. Ренаттың картасында (көлдің сұлбасы шындыққа жақын болды), сондай-ақ капитан Филипп Страленберг құрастырған және 1730 жылы Стокгольмде жарияланған" Ұлы Татариядағы ресей картасында".

1756 жылы Жоңғар хандығы құлағаннан кейін геодезистер Батыс Қытайға керуендермен жіберіле бастады, ал ХІХ ғасырдың басында Жоңғарияның бірнеше сұрақ карталары болды, бірақ Балқаш маңы мен көлдің өзі туралы сенімді ақпарат болған жоқ. 1834 жылы астроном В. Ф. Федоров Балқаш көлінің нақты орнын анықтап, оның жағалауын ішінара түсірді, ал 1837-1843 жылдар аралығында көл аймағына бірнеше экспедициялар жасалды, оның жағалаулары зерттелді және Зайсан көліндегі балық аулаумен салыстырғанда қызыл балықтың жоқтығын және аулаудың маңыздылығын көрсететін балық аулау сынағы жүргізілді. 1851-1852 жылдардағы Экспедиция көлдің тереңдігін және оны тасымалдау мүмкіндігін зерттеді. Қытай Цин әулеті кезінде (1644-1911) көл Қытай мемлекетінің солтүстік шекарасы болған, бірақ 1864 жылы Солтүстік-батыс шекарасы бойынша орыс-қытай келісіміне сәйкес Балқаш және оған іргелес аумақтар Ресей империясына өтті. 1850-1860 жылдары Балқаш ойпаты мен Іле өзенінің бассейнін қазақ ғалымы Ш. Ш. Уәлиханов зерттеп, Балқаш пен Алакөл ойпаттарының шығу тегі мен тарихи қалыптасуының ұқсастығын атап өтті.

XX ғасыр

Самуэль Оргельбранд энциклопедиясынан Балқаш көлі және оған іргелес аумақтар 1903 жылғы картада

Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Лев Семенович Берг үлкен үлес қосты. 1900-1906 жылдары Ресей Географиялық қоғамының Түркістан бөлімі оған Арал теңізін географиялық-гидрологиялық зерттеуді тапсырды. Осы экспедиция барысында 1903-1904 жылдары ол, басқалармен қатар, Балқаштың, төменгі ағыс ауданының немесе көлге іргелес жатқан облыстардың жағалауларына аспаптық түсірілім жүргізді. Сонымен қатар, Берг көлдің өзін және оның Арал теңізімен байланысын зерттеп, Балқаштың Арал-Каспий бассейнінің сыртында жатқанын және олардың геологиялық өткенде қосылмағанын дәлелдеді. Лев Семенович Берг Балқаш көлін зерттегенде, ол кеуіп кетпейді және ондағы су тұщы деген қорытындыға келді. Зерттеуші "Балқаш бір кездері толығымен құрғап, кейіннен қайтадан суға толды, содан бері ол әлі тұздануға үлгермеді"деп мәлімдеді. Осы нәтижелерден және көл фаунасының кедейлігінен су қоймасының жастығы туралы қорытынды жасалды.

Балқаш көлі бассейнінің егжей-тегжейлі физика-географиялық сипаттамасын 1910 жылы Б. Ф. Меферт орындады. Ол Балқаштың солтүстігінде орналасқан Мойынты, Жамшы және Тоқрау өзен жүйелерін зерттеп, жер жамылғысын лесс тәрізді типке жатқызды. Меферт Солтүстік Балқаш геологиялық құрылымы бойынша ежелгі палеозойға жатады деп есептеді. Сонымен қатар, ол Балқаштағы су деңгейі қазіргі деңгейден 30 метр жоғары болған кезде көл шығысқа қарай орналасқан Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдерімен жалғасты деген ой айтты.

Кеңес заманында Орталық Азия көлдерін зерттеуді мемлекеттік гидрологиялық институт жүргізді. Тұз және химия өнеркәсібі, сондай-ақ бальнеология қажеттіліктері үшін минералды көлдерді зерттеудің физика-химиялық бағытына ерекше назар аударылды.

Көлдің шығу тегі

Балқаш көлінің бассейні

Қаратал сағасының жерсеріктік суреті

Балқаш неоген-төрттік дәуірде Тұран тақтасының ақырын иілуінен пайда болған және кейіннен құмды өзен шөгінділерімен толтырылған кең Балқаш-Алакөл ойпатының ең терең бөлігінде жатыр. Бассейн Жоңғар Алатауының ақаулар жүйесіне кіреді, онда Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдері (Жоңғар қақпасының артында) орналасқан. Бұл көлдер бір кездері бүкіл Балқаш-Алакөл ойпатын алып жатқан, бірақ Арал-Каспий бассейнімен қосылмаған ежелгі Ханқай теңізінің қалдықтары болып табылады.

Жер бедері

Балқаш көлінің ауданы шамамен 16,4 мың км² (2000 жыл) құрайды, бұл оны толығымен Қазақстан аумағында орналасқан көлдердің ішіндегі ең ірісі етеді. Балқаш теңіз деңгейінен шамамен 340 м биіктікте жатыр және жарты ай тәрізді. Оның ұзындығы шамамен 600 км, ені шығыс бөлігінде 9-19 км-ден батыста 74 км-ге дейін өзгереді. Жағалау сызығының ұзындығы 2385 км. көлдің ортасында орналасқан Сарыесік түбегі оны гидрографиялық тұрғыдан екі түрлі бөлікке бөледі. Батыс бөлігі салыстырмалы түрде таяз және тұщы, ал шығысы тереңірек және тұзды суға ие. Түбек құрған Ұзынарал бұғазы арқылы ені 3,5 км су батыс бөлігінен шығысын толықтырады. Бұғаздың тереңдігі шамамен 6 м.

Балқаш көлінің ғарыштан көрінісі. NASA суреті, тамыз 2002 ж

Сандар ең үлкен түбектерді, аралдар мен шығанақтарды көрсетеді: Көлді екіге бөлетін Сарыесік түбегі және Ұзынарал бұғазы Байғабыл Түбегі Балай Түбегі Шаукар Түбегі Кентүбек Түбегі Басарал және Ортаарал аралдары Тасарал Аралы Шемпек Шығанағы Сарышаған Шығанағы

Көл бассейні бірнеше ұсақ ойпаттардан тұрады. Балқаштың батыс бөлігінде тереңдігі 7-11 м дейінгі екі ойпат бар-олардың бірі Батыс жағалауынан Тасарал аралынан Қоржынтібек мүйісіне дейін созылып, екіншісі батыс Балқаштың ең терең жері болып табылатын Бертіс шығанағынан оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шығыс Балқаш ойпатының тереңдігі 16 м — ге жетеді, бүкіл шығыс бөлігінің ең үлкен тереңдігі-27 м. Көлдің орташа тереңдігі 5,8 м, судың жалпы көлемі шамамен 112 км³.

Балқаштың батыс және солтүстік жағалаулары биік (20-30 м) және тасты, палеозой жыныстарынан (порфирлер, туфтар, граниттер, тақтатастар, әктастар) тұрады және ежелгі террассалардың іздері бар. Мұнда Балқаш кен ауданы жатыр. Қарашаған шығанағынан өзен атырауына дейінгі Оңтүстік жағалаулар немесе төмен (1-2 м) және құмды, мезгіл-мезгіл жоғары суға батып кетеді (соның салдарынан көптеген таяз көлдер бар), кейбір жерлерде биіктігі 5-10 м жағалаудағы төбелер кездеседі. Жағалау сызығы өте бұралған және көптеген шығанақтар мен шығанақтармен бөлінген. Батыс бөлігінің ірі шығанақтары: Сарышаған, Қашқантениз, Қарақамыс, Шемпек (көлдің оңтүстік аяғы), Балақашқан және Ахметсу. Шығыс бөлігінде Гузкөл, Балықтыкөл, Кукун және Қарашығанкөл шығанақтары, сондай-ақ Байғабыл, Балай, Шаукар, Кентүбек және Қоржынтүбек түбектері орналасқан.

Аралдары

Көлдің батыс бөлігінде Басарал және Тасарал (ең ірі), сондай-ақ Ортаарал, Аякарал және Олжабекарал көлдеріндегі үлкен аралдар орналасқан. Шығыс бөлігінде Озарал, Ултаракты және Қоржын аралдары, Сондай-ақ Алғазы аралы орналасқан. Көлде жалпы ауданы 66 км2 болатын 43 арал бар, бірақ су деңгейінің төмендеуімен жаңа аралдар пайда болып, бұрыннан бар аралдар көбейіп келеді. Барлығы 43 арал.

Жағрапиясы

Ауданы құбылмалы: 17 – 22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс бөлігінде 9 – 19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен 100 – 110 км³. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м, ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың 78,2%-ын береді), шығыс бөлігіне Қаратал (15,1%), Лепсі (5,4%), Ақсу (0,43%) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырау, Жәмші, Мойынты, т.б. өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен тілімденген, ал оңтүстік жағалауы – суы біртіндеп тартылған кезде жиналған шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал.

Батыс бөлігі (оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай)

• Бастықбек
• Орман, Талдыарал, Кіші Талдыарал
• Көкімбайарал, Көкомбай аралы (ж), Киши-карал
• Олжабекарал, Острава Тоғұртас
• Басарал, Ортаарал және Аякарал аралдары
• Тайсойған
• Мыңарал Аралдары
• Аузарал, Атарал, Тахтаарал
• Тасарал аралы
• Жасыл
• Қаз
• Бағыршық
• Ұлтарақты, Қоржын
• Кушиган
• Алгаздар
• Шайтанарал Аралдары
• Сарындоғал
• Шайтанарал
• Қасқыр
• Қашқынтөбе
• Байқадамарал
• Бестобе
• Бозарал
• Живгу

Шығыс бөлігі (батыстан шығысқа қарай)

• Ұзынарал
• Шығанақтар мен шығанақтар
• Ақжайдақ
• Батыс бөлігі
• Айрық Шығанағы
• Шемпек Шығанағы
• Сарышаған Шығанағы
• Ақкір
• Кашкантениз
• Қарақамыс
• Бертіс
• Балақашқан
• Ахметсу
• Ақкір
• Жетіарал
• Балақашқан
• Семизкөл
• Шығыс бөлігі
• Ақжайдақ
• Асабайкөл
• Майқамыс
• Сарымсақты
• Күзкөл
• Балықтыкөл
• Ақтас
• Құқан
• Құмарыл
• Карашиган
• Қаракөл
• Шомышкөл
• Тузкөл
• Борла

Түбектер

• Көлді екіге бөлетін Сарысық және Ұзынарал Сарысық бұғазы, тағы бір атауы Ұзынарал
• Қараағаш түбегі

Батыс бөлігі

• Кіші-Ақтүбек
• Үлкен-Ақтөбе
• Қараағаш
• Тайсойған
• Қоржынтүбек
• Құмжота
• Шұбартүбек
• Аққұм құмды түбек
• Бертис

Шығыс бөлігі

• Балайтүбек
• Ұзынтүбек
• Жылтын
• Жетімтүбек
• Шаукар
• Байғабыл
• Кентүбек
• Қоржынтөбе
• Көктөбе (түбек)

Бұғаздар

• Шомышкөл
• Ұзынарал

Көл бассейні

Балқаш-Алакөл бассейнінің ауданы 512 мың км², ал оның су бойынша орташа жылдық жиынтық жер үсті ағыны 27,76 км³ құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км³. Тек Балқаш көлінің су жинау бассейнінің ауданы шамамен 413 мың км² құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік — батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% — ы Балқаш көліне тиесілі, өзен ағысы жылына 12,3 км³ құрайды (БСЭ деректері бойынша-жылына 23 км³ шамасында). Немесе көлдің батыс бөлігіне құятын көлге барлық су ағынының 73-80% құрайды. Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық өзгеруіне әкеледі — тау мұздықтарының еру кезеңі маусым-шілде айларында болады. Өзен саласы-Саласы болмайды, өзен алабы-Ертіске қосылу құйылысына дейінгі (Жоғарғы) Обь. Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары көлге жиналған судың бір бөлігін береді. Өзеннің жоғарғы ағысында, Бақанас ауылының маңында немесе оң жағында құрғақ Бақанас арнасы — ежелгі тармақтардың бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.

Көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды, сонымен қатар көл жер асты суларымен қоректенеді. Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені Балқаш көлінің екінші маңызды саласы болып табылады. Көлдің шығыс бөлігін 1950 жылдарға дейін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жете алмайды. Өткен жылдары жауын-шашын мол жылдары көлдің солтүстік бөлігіне Мойынты, Күдері, Тоқрау және Бақанас өзендері де құйылып, Қазақ ұсақ шоқыларынан бастау алған. Олардың барлығы негізінен қармен қоректенеді, сондықтан мамыр айында таяз және кебеді. Көлдің батыс және шығыс бөліктерінің салаларындағы жылдық айырмашылық 1,15 км3 құрайды.

Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді ауытқуларға және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 м, минималды мәндер V-X ғасырларда болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырларда байқалды. ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км²-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, ХІХ ғасырдың аяғында, сондай-ақ 1930-1940 жылдары көл 15,5—16,3 мың км²-ге дейін қысқарды. Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі қабаты 15 730 км², ал көлемі 82,7 км³ болды. 2000 жылдардың басында көл экономикалық мақсатта оған құятын өзендердің бұрылуына байланысты төмендеу сатысында болды. Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай СЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтыру кезінде Балқаштың су балансы бұзылып, су сапасының нашарлауына әкелді, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде. 1970 жылдан 1987 жылға дейін су деңгейі 2,2 м — ге, ал көлемі 30 км³-ке төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни көлдің экожүйесіне бір бағытта антропогендік және табиғи факторлар әсер етеді. Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөліктің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ мұндай жоспарларды жүзеге асыру елдегі экономикалық жағдайға байланысты мүмкін болмады.

Көлдің су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен 340,65 метр) 1987 жылы Қапшағай су қоймасын толтыру аяқталғаннан кейін тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында деңгейдің 342,5 метрге дейін көтерілуі байқалды, оны кейбір мамандар соңғы жылдары жауған жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырды.

Судың құрамы

Балқаш көлі жартылай тұщы көлдерге жатады - Судың химиялық құрамы су айдынының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлдің батыс бөлігінің суы тұщы (минералдануы 0,74 г/л) және бұлыңғыр (мөлдірлігі — 1 м), ауыз су мен өнеркәсіптік жабдықтау үшін қолданылады. Шығыс бөлігінде тұздылық (3,5-тен 6 г/л-ге дейін) және мөлдірлік (5,5 м) көп. Балқаш бойынша жалпы орташа минералдану-2,94 г/л. көпжылдық (1931-1970) Балқаштағы тұздардың орташа тұнбасы 7,53 млн тоннаны құрайды, көлде еріген тұздың қоры — шамамен 312 млн тоннаны құрайды. Батыс бөлігіндегі су сарғыш-сұр реңкке ие, ал шығыста түс көкшілден Изумруд көкке дейін өзгереді, бұл Спутниктік суреттерде байқалады.

Климаты

Балқаш қаласының климатограммасы
Қ	А	Н	С	М	М	Ш	Т	Қ	Қ	Қ	Ж
13   -9.2 -18.1	10   -8.1 -17.8	10   0.0 -10.0	11   14.2 2.8	15   22.1 10.0	12   27.9 16.0	10   30.0 18.3	8   28.0 15.7	4   21.9 9.4	9   12.7 1.7	14   2.6 -6.3	15   -4.8 -13.1
°C температурасы • Жауын-шашынның мөлшері мм-де Қайнары: {{{Қайнары}}}

Көл аймағындағы Климат шөлді. Шілденің орташа максималды температурасы шамамен 30 °C, қаңтар-шамамен -9 °C. Жауын-шашын жылына орта есеппен 131 мм түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55-60% құрайды.

Желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 4,5 — 4,8 м/с құрайды, көлдің батыс бөлігінде Солтүстік желдер басым, ал шығыс бөлігінде Солтүстік — шығыс желдер басым. Жел көлде қатты толқуды тудырады (толқын биіктігі 2-3,5 м жетуі мүмкін), батыс бөлігінде сағат тілімен бағытталған тұрақты айналмалы ағын бар.

Күн шуақты күндер саны жылына 110-130, энергетикалық жарықтандыру-күніне м2 үшін 15,9 МДж. Балқаш жылы, жақсы жылытылатын көлдердің қатарына жатады. Көл бетіндегі судың температурасы желтоқсанда 0 °C-тан шілдеде 28 °C-қа дейін өзгереді. Көлдің батыс бөлігінің орташа жылдық температурасы 10 °C, шығысы 9 °C. көл жыл сайын қатып қалады және мұз әдетте қарашадан сәуірдің басына дейін созылады, шығыс бөлігінен мұздану 10-15 күнге кешіктіріледі.

Көл шөл және шөлейт климаттық белдеуде орналасқан. Қаңтардағы орташа температура –15 – 17⁰С, шілденің орташа температурасы 24⁰С. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55 – 66%, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 – 4,8 м/с. Жел көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында – солтүстік-шығыстан соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым – шілде) су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері үш метрден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылы көтеріліп, 1946 және 1987 жылы төмендегені байқалды. 1970 жылдан бері Іле өзені бойында Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш – жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі Балқашты екіге бөледі, гидрологиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км болатын Ұзынарал бұғазымен жалғасады. Судың минералдылығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы (0,5 – 1 г/л), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суы тұздылау (5 – 6 г/л), түсі көгілдір, ашық көк.

Көлдің су температурасы (°C) тереңдікке байланысты (1985-1987 жж.)

Тереңдігі	Қаңтар	Ақпан	Наурыз	Сәуір	Мамыр	Маусым	Шілде	Тамыз	Қыркүйек	Қазан	Қараша	Желтоқсан
Көлдің шығыс бөлігі
0	—	−0.2	0.2	—	13.9	19.0	23.4	23.2	17.2	11.4	—	—
10	—	1	—	—	10.8	16.7	21.7	22.8	—	—	—	—
20 (түбіне жақын)	—	1.7	1.9	—	8.9	13.7	14.6	19.7	17.1	11.5	—	—
Көлдің батыс бөлігі (Балқаш қаласының жанында)
0	—	0.0	0.8	6.7	13.3	20.5	24.7	22.7	16.6	7.8	2.0	—
3 (түбіне жақын)	—	0.3	2.2	6.5	13.1	19.6	24.1	22.6	16.5	7.4	2.0	—

Жануарлар және өсімдіктер әлемі

Көл жағасында тораңғы (тоғай ормандарының бөлігі ретінде) және тал өседі, дәнді дақылдардан — қарапайым қамыс (Phragmites australis), Оңтүстік мысыққұйрық (Typha angustata) және қамыстың бірнеше түрі — приморский (Schoenoplectus littoralis), көл (S. lacustris) және эндемикалық түр қазақстандық қамыс (scirpus kasachstanicus). Су астында урутидің екі түрі өседі-масақ (Myriophyllum spicatum) және бұралған (M. verticillatum), рдесттің бірнеше түрі: жылтыр (Potamogeton lucens), тесілген жапырақ (P. perfoliatus), бұйра (P. crispus), тарақ (P. pectinatus) және ірі жемісті (P. macrocarpus); кәдімгі пемфигус (Utricularia vulgaris), қара-жасыл мүйізтұмсық (Ceratophyllum demersum), сондай-ақ екі түрі бар наядтар (теңіз және кіші). 1985 жылы концентрациясы 1,127 г/л болатын Фитопланктон балдырлардың көптеген түрлерімен ұсынылған.

Көлдің фаунасы өте бай болды, бірақ 1970 жылдардан бастап судың сапасының нашарлауына байланысты биоәртүрлілік төмендей бастады. Осы уақытқа дейін бентос моллюскалармен, шаян тәрізділердің личинкаларымен, су жәндіктерімен ұсынылған. Қоңырау масалары мен кішкентай қылшық құрттар да ұсынылған. Зоопланктон (концентрациясы 1,87 г/л, 1985), әсіресе батыс бөлігінде де мол болды. Көлде балықтың 20 — ға жуық түрі болған, олардың 6-ы туған-Іле (Schizothorax pseudoksaiensis) және Балқаш (S. аргентатус) маринки, балқаш алабұғасы (Perca schrenkii), дақты (Nemachilus strauchi) және бір түсті губач (N. labiatus) және Балқаш минно (Phoxinus poljakowi), ал қалғандары енгізілген: тұқы, тікенек, Шығыс қарақұйрық (Abramis brama orientalis), Арал мүйізі (Barbus brachycephalus), Сібір шыршасы, тұқы, Лин, Уолли, сом, осман, күміс крестьян тұқы және басқалар. Негізгі балық аулау балықтары тұқы, көксерке, көкбауыр және қарақұйрық болды.

Көлдің оңтүстік жағалауында, әсіресе Дельта аймағында мол өскен қамыс құстар мен жануарлар үшін тамаша баспана болды. Қапшағай су қоймасынан төмен гидрологиялық режимнің өзгеруі Атыраудың деградациясына әкелді немесе-1970 жылдан бастап оның ауданы 3046 км2-ден 1876 км2 — ге дейін қысқарды, нәтижесінде сулы-батпақты жерлер мен тоғай ормандары-құстар мен жануарлардың мекендейтін жерлері қысқарды. Жерді игеру, пестицидтерді қолдану, мал жаю және Қамысты кесу де бассейннің биоәртүрлілігіне әсер етті. Омыртқалы жануарлардың 342 түрінің 22-сі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. ХХ ғасырдың ортасына дейін Дельта ормандарында Тұран жолбарысы болды, ол сол жерде өмір сүрген қабандармен қоректенді. Төменгі ағысында немесе 1940 жылдары А.А. Слудскийдің күшімен Канададан әкелінген ондатра бейімделді. Крахмалға бай мысыққұйрық тамыры ол үшін жақсы тағамға айналды, бірақ соңғы жылдары Қапшағайдан төгілу нәтижесінде пайда болатын тұрақты қысқы су тасқынына және мускраттың тіршілік ету ортасы жойылып, оның балық аулау толығымен тоқтатылды, ол бұрын жылына 1 миллион жануарға жетті.

Балқаш үлкен корморанттардың, шаяндардың, қырғауылдардың, бүркіттердің және ақ құтандардың ауқымына жатады. Құстардың 120 түрінің 1 -сі Қызыл кітапқа енген, оның ішінде қызғылт және бұйра пеликандар, қасықтар, аққулар және ақ құйрықты бүркіт.

Қалалар және экономика

2005 жылы Балқаш бассейнінде 3,3 млн адам, оның ішінде Қазақстанның ірі қаласы-Алматы қаласының тұрғындары тұрды. Көл жағасындағы ең үлкен елді мекен-80 мың тұрғыны бар Балқаш қаласы. Қала көлдің солтүстік жағалауында орналасқан, оның қала құраушы кәсіпорны Балқаш тау-кен металлургия комбинаты болып табылады. 1928-1930 жылдары ашылған ірі мыс кен орны Қоңырат және Саяқ сияқты көлдің солтүстігіндегі елді мекендерде игерілуде. Көлдің батыс жағалауымен Бішкектен Қарағандыға дейінгі М36 автомагистралінің учаскесі өтеді, онда Гүлшат, Балқаш-9, Сарышаған және Приозерск елді мекендері орналасқан. Батыс жағалаудың оңтүстік бөлігінде үлкен, Мыңарал және Шығанақ ауылдары орналасқан.

Көлдің батыс жағалауында Приозерск қаласының маңында кеңес заманында салынған бірнеше әскери нысандар орналасқан. Балқаш-9 әскери қалашығында "Дарьял-У", "Днепр" және "Днестр"зымырандық шабуыл туралы ескерту жүйесінің радиолокациялық станциялары орналасқан. Сарышаған кентінің батысында зымыранға қарсы қорғаныс полигоны, ал оңтүстігінде Қашқантениз шығанағының жанында Терра-3 лазерлік қаруды сынау полигоны орналасқан.

Көлдің оңтүстік жағалауы іс жүзінде қоныстанбаған. Сағасында күйген ауылы, ал Қаратал сағасында Көпбірліккөл ауылы орналасқан. Көлдің шығыс шетіне жақын жерде Аягөз мен Талдықорған арасындағы Түркістан-Сібір магистралінің учаскесі өтеді. Темір жол мен Лепсі өзенінің қиылысында аттас ауыл орналасқан.

Балық аулау

Фаунаның салыстырмалы кедейлігіне қарамастан, Балқаш көлінің экономикалық маңыздылығы 1930 жылдары басталған балық аулау мен балық өсіруге негізделген. 1952 жылы жылдық аулау 20 мың тоннаны құрады, 1960 жылдары жылына 30 мың тоннаға дейін балық өндірілді, оның ішінде бағалы тұқымдардың 70%-ы. Алайда, 1990 - шы жылдары өндіріс жылына 6,6 мың тоннаға дейін төмендеді, оның ішінде құнды тұқымдар — тек 49 пайыз. Балық аулау қарқынының төмендеуі қазіргі уақытта балық ресурстарын молайту және олардың түрлік құрамы бойынша бағдарламалардың болмауына, сондай-ақ браконьерліктің кең таралуына байланысты.

Энергетикалық жобалар

1970 жылы Іле өзенінде қуаттылығы 364 МВт Қапшағай ГЭС салынды, бұл өзеннің гидроэнергетикалық әлеуетін пайдалануға, сондай-ақ қалыптасқан Қапшағай су қоймасынан суаруға су алуға мүмкіндік берді. Су ресурстары немесе аймақтың егістік жерлерінің 40% - ы бөлінген мақта өсіру үшін жоғарғы ағысында (СУАР аумағында) қарқынды пайдаланылуда. Қазіргі уақытта Қапшағайдан 23 км төмен немесе одан төмен қосымша контр-реттеуші бөгет құру жобасы бар. Қуаттылығы 49,5 МВт Кербұлақ ГЭС Қазақстанның оңтүстік бөлігін электр энергиясымен қамтамасыз ету проблемаларын ішінара шешуге көмектеседі және Іле өзенінің су ағыны деңгейінің күнделікті және апта сайынғы ауытқулары үшін буфер ретінде қызмет ететін болады. Олар КСРО кезінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігін энергиямен жабдықтау мәселесін шешуге тырысты: Балқаш көлінің жағасында электр станциясын салу жоспары жасалды. 1979 жылы Оңтүстік Қазақстан ГРЭС құрылысы үшін алаң таңдалып, Үлкен кенті құрылды, алайда біраз уақыттан кейін жұмыстар тоқтатылды. 1997 жылы В. С. Школьниктің ұсынысы бойынша алаңды АЭС салу үшін пайдалану туралы шешім қабылданды, бірақ экологтар мен ел тұрғындарының наразылықтары жоспарларды қайта қарауға мәжбүр етті, ал 2008 жылдың соңында Үкімет Балқаш ЖЭС салу туралы шешім қабылдады.

Кеме қатынасы

Балқаш көлі, Іле өзенінің төменгі ағысы және Қапшағай су қоймасы (Қонаев қаласының Борохудзир айлағы) бойынша тұрақты кеме қатынасы жүзеге асырылады. Негізгі айлақтар: Бурылбайтал, Бурлитөбе. Флот негізінен балық аулау және тасымалдау, сондай-ақ минералды-құрылыс жүктері мен мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау үшін қолданылады. Су жолдарының жалпы ұзындығы-978 км, навигация ұзақтығы — 210 күн. Балқаш көлінде, басқа бассейндердегідей, қаржыландырудың жетіспеушілігінен қазіргі уақытта жер қазу және түбін тереңдету жұмыстары барынша азайтылды, бұл көптеген учаскелерде ірі тоннажды флотты пайдалануға мүмкіндік бермейді.

Балқаш көлінде кеме қатынасы 1931 жылы ұйымдастырылды-Балқаш қаласына екі пароход пен үш баржа әкелінді. 1996 жылы көл арқылы 120 мың тоннаға дейін минералды-құрылыс жүктері, 45 мың тонна балық өнімдері, 20 мың тонна бақша дақылдары және 3,5 мың адам жолаушылар тасымалданған, бірақ 2004 жылға қарай көлем 1 мың адамға және 43 мың тонна балық өнімдеріне дейін қысқарды. 2004 жылы Іле-Балқаш бассейнінде барлығы 87 кеме пайдаланылды, оның ішінде 7 жолаушы, 14 жүк баржасы және 15 буксир.

2012 жылға қарай Іле-Балқаш бассейнінде тасымалданатын құрылыс материалдарының көлемі 233 мың тоннаға, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдері — 550 мың тоннадан кем емес, ал балық өнімдері — 53 мың тоннадан кем емес болады деп болжануда. Сондай-ақ, экологиялық туризмнің дамуы Балқаш көлі бойынша жолаушылар тасымалының өсуіне алып келеді, оның көлемі жылына 6 мың адамға дейін жетеді деп күтілуде. 2012 жылға қарай кенді су көлігімен тасымалдау көлемі жылына кемінде 3500 мың тонна болады деп күтілуде.

Туризм

Балқаш көлінде демалудың танымал түрлері - жағажай туризмі және су спорты: желкенді спорт, байдарка мен каноэде есу, спорттық балық аулау.

Көлдің рекреациялық әлеуеті және айналадағы көрікті жерлер (Бектау-Ата шатқалы, тоғай ормандары) көптеген туристерді тартады, бірнеше пансионаттар бар. Көлді сақтау қозғалысы аясында түрлі спорттық шаралар өткізіледі.

Балқаш экологиясы

Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңт.-шығыс аймағында ХХ ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп — Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өз. арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экол. тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км³ су қорының 11,9 км³-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км³ су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысатын.

• 1970-1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағыны 14,9 км³-ден 11,8 км³-ге кеміді, яғни, көл жылына шамамен 3,0 км³ су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлш. жылына 7,0—8,0 км³-ке дейін өсті, оның 6,5 км³ суы егін суаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км³-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абс. биікт. 340,54 м болды.
• 1908-1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығы (9,2 см/жыл) көл деңгейінің құлдырау жылдамдығына (15,6 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығыны 1600 — 1800 м³/с-тен 700—800 м³/с-ке дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағыны жылдам өзгеретін (0—1000 м³/с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды.
• 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өз-нің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалған Іле ғана қалды. Су шығынының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына симай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңт. жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлш. 17—18 мың тоннадан 10 — 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мыс., бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын, көксерке, т.б. құрады.
• 1970 жылдан бері аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы кездеспейтін болды.
• 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдылығы күрт өсті. Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералд. 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді.
• 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км²-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды.
• 1980-1990 жылдары Іле — Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғыл. зерттеулер жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 м-ге төмендетілді, сөйтіп көлемі 2 есеге (28 км³-дің орнына 14,5 км³) кеміді де, жер суаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады. Сыртқы себеп — Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл — халықаралық деңгейде реттелетін мәселе.

Қытайдың әсері

Ластанған сулар Балқашқа тек тау — кен комбинатынан ғана емес, сонымен қатар Қытайдан да түседі-шекаралық пункттерде мыс пен басқа заттардың қатты асып кетуі тіркеледі, судың ластанудың V класы бар. Қытай аумағында Іле өзенінің бассейнінен жылына 14,5 км3 су іріктеліп алынады және 3,6 есе ұлғайту жоспарлануда, қоршаудың ағымдағы өсу қарқыны жылына 0,5—1-ден 2-4 км3-ке дейін (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы халқының белсенді өсуіне байланысты). Сарапшылардың пікірінше, Тянь-Шаньдағы мұздық ағынының ұлғаюына қарамастан, қоршау нормаларының 10% - ға артуы апатқа әкеледі-Балқаш екі су айдынына бөлініп, кейіннен шығыс бөлігі кебуі мүмкін.

Қазақстанның ҚХР-мен су қатынастары 2001 жылғы 12 қыркүйекте қол қойылған "Қазақстан Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасындағы Трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім"шеңберінде реттеледі. 2007 жылы Қазақстан Балқашқа өзендер ағынының көлеміне айырбас ретінде Қытайға 10 жылдық азық-түлік жеткізуге жеңілдікті келісімшарт ұсынды, алайда қытай оны қабылдамады.

Балқаш көлі қазақ әдебиетінде және музыкасында

1948 жылы Қасым Аманжолов Балқашқа арналған шағын өлеңін жазады.

1970 жылдардың соңында ақын Қадыр Мырза Әлі Балқашта болып, бірнеше өлеңін осы өңірге арнайды:

Көгерт деп мекен-жайын әр атаның,
Туған жер өзендерін таратады.
Жамырап жүгіреді, Балқаш, саған
Аягөз, Ақсу, Лепсі, Қараталың.
Сенбеймін бар дегенге дала мұндай,
Жал құмдар осы өлкенің қабағындай.
Өзіңе құйған соң да ағады Іле
Айналған пластинка табағындай.
Емізіп атамекен топырағын,
Еңіске ентелейді нөпір ағын.
Жете алмай бірақ саған әлі арманда
Арқадан шыққан Жәмші, Тоқырау...

Өмірқұл Айниязовтың «Жетісу — жер жәннәты» әнінің қайырмасында көлдің бірегейлігі айтылады:

Балқашым менің,
Көк айна көлім,
Бесік боп тербет мені.
Қымбат қой бағаң,
Жетпейді саған
Бар байлық жер-көктегі.

Күй өнерінің хас шебері, халық әртісі Мағауия Хамзиннің туындылары арасында «Балқаш толқыны» деген күй де бар.

Сазгер Еркеғали Рахмадиевтің «Балқаштағы кеш» атты хорға арналған поэмасы бар.

Галерея

• 
• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 

Сілтемелер

• Балқаш көлі және қаласы Мұрағатталған 29 қазанның 2020 жылы. — VisitKazakhstan.kz сайтында
• Балқаш көлі жағажайлары — Qazaqstan 3D сайтында
• Жер бетіндегі ең көне көл – Балқаш Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2020 жылы. — Kazakh-tv.kz сайтында
• Балқаш көлінің физика-географиялық сипаттамасы