Көңіл айту

Көңіл айту, Жақсы сөз айту, Жұбату – қайғы-қасіретке душар болған жандардың қайғысына ортақ екендігін білдіріп, жақсы сөз айтып, көңілін аулау дәстүрі. Ата-баба жолының бұлжымас қағидасына айналған бұл үрдіс бойынша қайтыс болған адамның жақындарына барлық өзге таныстары көңіл айтуға міндетті саналады.

Көрісу. Суретші Е. Оспанұлы.

Қалыптасқан үрдісі

Көңіл айтудан бұрын қаза туралы естімеген жағдайда алдымен марқұмның жақындарына естірту салты атқарылады. Естірту үшін елге сыйлы, ата-баба жолын жақсы білетін бір адамды ертіп келіп, қазаны тұспалдап жеткізеді. Естіртудің соңы тоқтам мен сабырға шақыруға және көңәл айтуға жалғасады.
Адамның қайтыс болғаны туралы хабарды ести салысымен барлық туыстас, аралас-құралас адамдары көңіл айту үшін ағыла бастайды. Көңіл айтуға мүмкіндігінше жерлеуіне дейін үлгеріп, жаназаға мен топырақ салуға қатысуға тырысады.
Қалыптасқан үрдіс бойынша туысқандары, көңілжетер сыйлас ағайындарының жас балалардан басқасы түгелдей келеді. Ал, алыс ағайындар мен аралас-құралас адамның қазасына көңіл айту үшін көбінесе ер адамдар мен бірен-саран әйелдер барады. Алыстан келіп үлгермеген кісілер марқұмның жетісі мен қырқына дейін, тіпті болмағанда жылына дейін көңіл айтуы жөн деп саналады.

Көңіл айту рәсімдері

Көңіл айту кезінде бір-бірімен тығыз байланысты болып келетін бірнеше рәсімдер орындалады. Олар – дауыс шығару, көрісу, көріс айту, жұбату, тоқтам айту.

• Дауыс шығару, дауыс салу, жылау. Көңіл айтуға мүмкіндігінше топтасып немесе жекелей де келеді. Жақындағанда ат-көлігін кермеге (атағашқа, мамағашқа) қалдырып, дауыс шығарып келеді. Көңіл айта келген топтың сөз қоспай зарлы әуен шығаруын "қара дауыс" деп атайды. Ал, мұндай кезде қалыптасқан сөз орамдарын қайталай айтып жылау үрдісін "дауыс шығару" деп атайды. Дауыс шығарғанда «бауырым», «ой бауырым», «көкем-ау», «атам-ау» немесе «апам-ау» деп дауыстап жылау кең таралған. Ертеде көңіл айтуға келе жатқан мұндай адамдар қаралы ауылға аттың жалын құша «ой, бауырымдап» шауып келетін болған.
• Бет көрісу және көріс айту. Көңіл айту үшін келгендердің барлығы алдымен үй маңында қатарласып, дауыс шығара жылап тұрған марқұмның етжақын ер адамдарымен құшақтасып, көріседі. Осыдан кейін үйге кіріп, жоқтау айтып отырған әйелдермен (әулет аналары, келіндері мен қыздары) көрісіп шығады. Көңіл айта келген адамдар арасындағылардың да жоқтау айтуын "көріс айту" деп атайды. Үй ішіндегі әйелдермен көрісу үшін көңіл айтуға келген ер адамдардың барлығының кіруі міндетті деп саналмайды.
• Жұбату. Жылағандар мен жоқтау айтушыларға жасы мен жолы үлкендердің бірі бастап салиқалы сөзбен жұбату айтады. Оның жанындағы адамдар қолдап, толықтырып отырады. Олар еңсесін түсірмеуге, сабырға келуге шақырады. Мұндай жұбату сөздерін көңіл айтушылар кетіп бара жатқан кезде қайталап айтуы да мүмкін.
• Тоқтам айту. Ұзақ жасай алмай, қапыда кеткен жас адамның өліміне қатты қайғырып, ас-су ішпей, көптің сөзін тыңдамай езілген ата-анасы мен бауырларына немесе әйеліне арнайы тоқтам айтылады. Бұл да негізінен жұбату сарындас болғанымен, кейіс білдіру немесе зеку сияқты жайттар ұшырасады. Жаратушының қалауына қарсы келуге болмайтындығын айтып, бұлайша тым күйзелудің дұрыс еместігін дәйектеп түсіндіреді.
• Көңіл айту. Жылаған және жоқтау айтушы адамдар сабырға келісімен көңіл айтушылар бір-бірлеп келіп қол алысып, қауышып көңіл айтады. Қазақы ортада көңіл айтуда қалыптасқан арнай сөз орамдары бар. Мәселен: «қаза қайырлы болсын», «қазаның қайырын берсін», «өткен кісінің алдынан жарылқасын», «иманы жолдас болсын» және т.б.

Көңіл айту нұсқалары

Көңіл айтуда қайтыс болған адамның жас ерекшеліктеріне байланысты қолданылатын көңіл айтудың нұсқалары:

• сәбиге қатысты шапағатшы болсын;
• ерте қаза болғандарға қалған өмірін сіздерге берсін, қалған өмірін балаларына берсін, көрмеген қызығын сіздер көріңіздер және т.б.;
• жасы келген, ұзақ жасаған адамға «иман байлығын берсін» немесе «жасын берсін» деген сөздер жиі айтылады;
• жерленгеннен кейін «топырағы торқа болсын», «жатқан жері жайлы болсын» деген сияқты қалыптасқан сөз орамдары да айтылады.
  

Осылайша көңілдегі жақсы сөздерін айтып, қайғысына ортақ екендігін жеткізеді. Қазақы ортада көңіл айтуды өлең түрімен жеткізу де ұшырасады.
Көңіл айтудың соңы әдетте, есен-саулық, жақсылық тілеумен аяқталады.
Көңіл айту салты орындалған соң жақын ағайындары атқарылатын жұмыстарға бел шеше кірісіп кетеді. Көңіл айтушылар көмек ретінде мал, азық-түлік және басқа да керек-жарақтарды ала келетін болған. Ол аза малы деп аталады. Ал, көңіл айтуға кейінірек келушілер әкелген мал мен ас-тағамды «бата оқыр» рәсіміне арналған деп санайды.

Ел ағалары мен көпке даңқы жайылған жандардың қайғысына көңіл айту ерекшелігі

Ел ағалары мен көпке даңқы жайылған жандардың қайғысына көңіл айтудың қалыптасқан, өзіне тән ерекшеліктері бар. Кейде ол естірту жосынымен қатар жүріледі: әуелі тұспалдап, бейнелеп жеткізген соң қайғысына басу айтып, сабырға шақырады. Көшпелі ортада жырмен, тапқырлықпен немесе шешендікпен айтылған көңіл айту кең таралып, ұрпақаралық байланыста елеулі рөл атқарған. Яғни, онда тарихи тұлғалардың орны, атқарған міндеті, халықтың оған берген бағасы арқау болады. Көңіл айту озық үлгілеріне Бөгенбай батырдың қазасын Абылай ханға естіртіп, көңіл айтқан Үмбетей жыраудың жыры, Тезек төренің баласының қазасына Сүйінбай ақынның көңіл айтуы, тіптен, күні кеше ғана Кенен ақынның екі ұлының қазасына қырғыз ақыны Оспанқұлдың арнайы келіп, жырмен көңіл айтуы мысал бола алады.

Қазақта көңіл айту – бұлжымас салт

Қазақта көңіл айту – кейінге қалдыруға болмайтын, сылтау айтудың реті келмейтін бұлжымас салттардың бірі. Сондықтан, кешірімді себепсіз (жол жүруге мүмкіндіктің болмауы, хабар жетпей қалуы, денсаулықтың нашарлығы, түрлі қасіреттерге тап болуы) көңіл айтпаған адамға қатты ренжитін болған. Қазақта кездейсоқ кездестіріп қалып көңіл айту ұят саналады. Сондықтан, міндетті түрде арнайы барып көңіл айтуға тырысады.
Түрлі себептермен уақытында үлгермеген адамның көңіл айту үшін біршама уақыт өткеннен кейін келуін бет көрісу деп атайды. Бет көрісуге марқұмның жылын бергенге дейін барған дұрыс деп саналады.
Өте алыс туыстар, аса жақындығы жоқ таныс-біліс адамдар марқұмның етжақын туыстарын алғаш көрген кезде көңіл айта береді. Мұндайда тек қалыптасқан сөз орамдары ғана айтылады.

Әдебиеттер

• Шешендік сөздер. Құраст. Б.Адамбаев. Алматы, 1992;
• Диваев Ә. Тарту. Алматы: Ана тілі, 1992;
• Халиди Қ. Тауарих хамса: Бес тарих. Аударғандар: Б.Төтенаев, А.Жолдасбеков. Алматы: Қазақстан, 1992;
• Әлімбай Нұрсан. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы. ҚР ҰҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 1994. №4. 36-48 бб.;
• Тал бесіктен жер бесікке дейін (қазақтың отбасылық ғұрып жырлары). Алматы, 1996;
• Сүйіншіден – көңіл айтуға дейін. Құраст.: Н. Төреқұл. Алматы: Қазақстан, 1998;
• Sipos Janos. Kazakh folksongs from the two ends of the steppe. Contributors D.S.Kara and E.Csaki. Budapest: Akademiai kiado, 2001;
• Құдайбергенова А., Бекбалақ Қ. Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүр ерекшеліктері. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Алматы: Арыс, 2005. 200-225 бб.;
• Ісләмжанұлы К. Қазақтың отбасы фольклоры. Алматы: Арыс, 2007;
• Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Құраст.: Б.Ж. Жүсіпова. Алматы: Көшпенділер, 2007;
• Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Атамұра, 2010:
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.