Лингва франка

Лингва франка (итал. lingua franca – «франк тілі») - бұл шектеулі әлеуметтік салаларда әр түрлі тілде сөйлеушілер арасында пайдаланылатын тілдердің шартты атауы. Термин бастапқыда нақтылы тілді білдірген, ол құрама тіл болып, оның негізін француздың прованс және итальяндық лексика құраған. Христиан жорықтары дәуірінде бұл тіл аса маңызды болған. Сол кезеңде лингва франкаға испан, грек, араб және түрік тілдерінен сөздер енген, оны «сабыр» деп атаған және ол XIX ғасырға дейін пайдаланылған. Әлеуметтік лингвистика саласында лингва франка ұғымы кез келген этникааралық ауызекі қатынаста пайдаланылатын тіл ретінде қолданылады. Мысалы, Африкада хауса және бамана тілдері, ал Еуропада пиджин тілдері пайда болған.

Тарихта лингва франка термині алғаш рет кезінде жерорта аймағында пайдаланылған аралас тілді айқындау үшін қолданылған болатын. Бұл атау арабтың lisan al-ifrang терминінің италияндық аудармасы, араб тіліндегі атауы өз кезегінде сонау крест жорықтары кезеңінен қалған. Ол кезде арабтар барлық батыс еуропалықтарды франктар деп атаған; роман тілдерін де олар франк тілдері деп атаған.

Тарихы

Алғашқы аймақтық деңгейден жоғары тіл ретінде койне болатын. Ол Ескендір Зұлқарнайын әскеріндегі орталық диалект ретінде қолданылды. Койне сондай-ақ қазіргі кезде тек қана этносаралық сауда мен тұрмыстық қатнынаста ғана емес, өзге де сфераларда қолданылатын (кезінде койне діни тіл болғаны сияқты) лингва франка тілін сипаттайтын жалпы атау болып кетті.

Лингва франка термині бастапқыда XV-XIX ғасырлар аралығында Орталық және Шығыс Жерорта теңізі аймақтарында пайдаланылған нақты тілге қатысты қолданылған. Бұл тіл француздың прованс және итальяндық лексикасы негізінде жасалған құрама тіл болып табылады. Христиан жорықтары кезеңінде бұл тілге көптеген сөздер испан, грек, араб және түрік тілдерінен енді. ХVIII ғасырға қарай бұл тіл "сабыр" деп аталып, XIX ғасырға дейін қолданыста болған.

Қазіргі заманда "лингва франка" термині кез келген тілді білдіреді, ол этнос аралық ауызекі қатынаста жүзеге асатын көпір тілі ретінде қолданылады. Бұл тілдер тобы арасындағы қарым-қатынасты жеңілдету үшін пайдаланылады және қазіргі уақытта бұл ұғым аймақтық және халықаралық ауқымда пайдаланылатын көптеген тілдерге қатысты.

Әлеуметтік лингвистика саласында лингва франка әртүрлі этнос аралық ауызекі қатынаста жүзеге асатын ауқымды тіл ретінде зерттеледі. Бұл тілдердің дамуы және қолданылуы этносаралық қатынастардың дамуына үлес қосады және халықаралық байланыстарды нығайтуға мүмкіндік береді.

Лингва франка тілдерінің зерттелуі тілдік өзгерістер мен араласудың динамикаларын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ғылым саласының мамандары тілдер арасындағы өзара әрекеттестікті және олардың қоғамдағы функцияларын зерттеу арқылы көптеген құбылыстарды ашып көрсетеді.

Мысалдар

Посткеңестік кеңістікте орыс тілі лингва франка қызметін атқарады. Бұл аймақта орыс тілі түрлі этникалық және тілдік топтар арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетеді.

Африкада суахили, хауса және бамана тілдері лингва франка ретінде қолданылады.

Оңтүстік Америкада кечуа тілі бұл рөлді атқарады.

Ағылшын тілі халықаралық аренада, соның ішінде еуропалық бизнес, ғылым және авиацияда лингва франка ретінде пайдаланылады. Бұл тіл Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін еуро-атлантикалық интеграция және АҚШ-тың артқан ықпалы себебінен француз тілін дипломатиялық аренада ығыстырып шыққан.

Пиджиндер: Лингва франка міндетін пиджиндер де атқара алады. Пиджин - бұл ешбір этникалық топтың ана тілі болып табылмайтын жасанды тіл, ол әртүрлі тілдердің элементтерінен жасалған. Мысалы, көптеген Британ достастығы елдерінде ағылшын тілі лингва франка ретінде қызмет атқарады.

Лингва франка әртүрлі этностар арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетеді және біріктіреді. Бұл тілдердің дамуы мен пайдаланылуы арқылы қоғамдағы өзара түсіністік пен бірлік нығая түседі. Лингва франка сондай-ақ халықаралық қатынастарда және ғылыми алмасуларда маңызды рөл атқарады.

Тағы қараңыз

• Пиджиндер

Әдебиет

Орыс тілінде

• Вайнрайх У. Языковые контакты: Состояние и проблемы исследования / Uriel Weinreich / Уриель Вайнрайх; Ағылш. аудару и комментарии Ю. А. Жлуктенко; вступит. ст. В. Н. Ярцевой. — Киев: Вища школа, 1979. — 264 с.

Өзге тілдерде

• Heine B. Status and Use of African Lingua Francas. — 1970. ISBN 3-8039-0033-6
• Kahane H.R. The Lingua Franca in the Levant. — 1958.
• Hall R. A. Jr. Pidgin and Creole Languages. — Cornell University Press, 1966. ISBN 0-8014-0173-9
• Melatti J.C. Índios do Brasil. — São Paulo: Hucitec Press, 1983.

Сілтемелер

• Лингва-франка в энциклопедии «Кругосвет».  (орыс.)