Мансилер

Мансилер, (вогулдар, өз атауы — “адам”) — Ресейдегі Ханты-Мансий автономиялық округтің негізгі тұрғындары. Олар ханты халықтармен туысқан, олар «Об угрлары» деген атпен белгілі. Обь өзенінің алабында, негізінен оның сол жақ салаларының бойында тұрады. Жалпы саны 12,3 мың адам, оның ішінде Түмен облысында 11,6 мың адам, Свердлов облысында – 0,3 мың адам. (2010, халық санағы).

Мансилер
Бүкіл халықтың саны
12 500 (2010 ж.)
Ең көп таралған аймақтар
Ханты-Мансий автономиялық округі
Ресей	12 269 (2010 ж.)
Украина	43 (2001 ж.)
Тілдері
манси тілі
Діні
православие

Этногенезі

Мансилерді Комилер мен орыстар Оралдан ығыстырып шығарып, ал Оралдан әрі қарай қоныс аудару процесі 18-19 ғасырларға дейін жалғасты. Нәтижесінде, бір жағынан, манси диалектісі мен этнографиялық топтардың араласу процесі, сондай-ақ хантылық және ненецтермен мәдени өзара әрекеттесу күшейіп, соның арқасында екінші жағынан жеке мансидің заманауи әртүрлілігі сақталады. Манси, орыстармен және татарлармен байланыста, өздерінің мәдени ерекшелігін жоғалтты. Қазіргі уақытта тек солтүстік Манси мәдени құрамдастардың толық дерлік жиынтығында сақталған, олардың қалыптасуында батыс және ішінара оңтүстік Манси топтары, сондай-ақ ханты және ненецтер қатысты.

Сырт келбеті

Манси (ханты сияқты) келесі сипаттамалар жиынтығымен сипатталады:

• қысқа бойлы (ерлер үшін орта есеппен 160 см-ден аз);
• жалпы сымбаттылық (миниатюралық құрылым);
• тар басы, пішіні мезо- немесе долихоцефальды және биіктігі төмен;
• тік жұмсақ қара немесе ашық қоңыр шаш;
• қара немесе аралас көздер;
• көз жасы туберкулезін (эпикантус) жабатын моңғолдық қабақтың қатпарының пайызы топтар арасында айтарлықтай өзгереді;
• әртүрлі пішіндегі орташа биіктіктегі, айтарлықтай тегістелген және жоғары бет сүйектері бар тұлға;
• мұрын әлсіз немесе орташа шығыңқы, ені орташа, негізінен тік немесе ойыс мұрын арқасы бар, ұшы мен негізі көтерілген;
• алыстырмалы түрде кең ауыз;
• еріннің кішкене қалыңдығы;
• орташа шығыңқы немесе шегінген иек.

Тілі

Манси тілі, мансилердің тілі, вогул тілі деп те аталады, фин-угор тілдері шоғырының объ-угор тармағына жатады. Генетикалық жағынан ханты (остяк) және венгр тілдеріне жақын. Манси тілі төрт жергілікті ерекшелікке бөлінеді. Әдеби тілі сосьвин солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан. Манси тілінде 44 әріп бар, дауысты фонемалар қысқа және созылыңқы айтылады. Манси тілі жалғамалы тілге жатады, онда орыс, татар, коми, пермь және түркі тілдерінен енген сөздер көп. 1937 жылдан кирилл әліпбиін қолданады.

Діні

XVIII ғасырда орыстар Мансиді православие дініне айналдырды. Осы уақытқа дейін солтүстік халқы дамыған мифологияға ие болды және ата-баба рухтары мен қамқоршы рухтарға сенді. Әр ауылдың өз бақсысы болған.

Қазіргі уақытта Мансидің басым көпшілігі православиелік христиандар, бірақ бұрынғы сенімнің жаңғырығы әлі де сақталған. Мансилер айналасындағы бүкіл әлем үш патшалыққа бөлінгеніне сенді: аспан, жер және жер асты әлемі және олардың әрқайсысын жеке құдай басқарады. Мысалы, аспанды жерді жаратып, басқаратын Торум құдайы басқарды. Хул-Отыр – адамдарға зиянын тигізетін, қауіпті тіршілік иелерін жарататын, адамдарды өз иелігіне алатын жер асты әлемінің құдайы. Аю культі бүгінгі күнге дейін сақталған. Иттер, нанымдар бойынша, тірілер мен өлілер арасындағы делдал болды.

Тарихы

Мансилер

Мансилер этнографиялық бірлестік ретінде б.з.б. 1-мыңжылдықтың 2-жартысында қазіргі Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір даласынан келген тайпалардың Оңтүстік Оралдағы жергілікті тайпалармен араласуы негізінде пайда болған деген болжам бар. 11 ғасырдың аяғындағы орыс жазба деректерінде “югрлар”, 14 ғасырдан “вогуличтер”, “вогулдар” деген атаумен кездеседі. XVI-XVII ғасырларда Обь-Ертіс жерлері Мәскеу княздігіне қосылды, содан кейін мұнда жаңа аумақтарды игеру үшін шаруалардың белсенді қоныс аударуы басталды. Осының нәтижесінде жергілікті халықты басып-жаншу, олармен аумақ үшін күрес және оларды христиан дініне айналдыру әрекеті бір уақытта басталды. Бұл қақтығыстарға, содан кейін жергілікті тұрғындардың аймақтың суық солтүстік бөліктеріне кетуіне әкелді. 1930 жылға дейін рулық құрылыста өмір сүрді.

Кәсібі

Негізгі кәсіптері: балық аулау, бұғы өсіру, мал шаруашылығы, т.б. Кейбір топтары егін егумен, үй құстарын өсірумен шұғылданады. Көлік ретінде қайық, шаңғы, иттер мен бұғылар жегілген шаналарды пайдаланады. Балық аулау Обь пен Солтүстік Сосвада жиі кездеседі. Лозва, Ляпина, Солтүстік Сосва - бұғы шаруашылығы, ол XIII—XIV ғасырларда ханттардан алынған. Ауыл шаруашылығы XVI—XVII ғасырларда орыстардан алынған. Мал шаруашылығынан жылқы, сиыр, қой өсіріледі. Кәсiптік балықтардан олар қарауыз, ақ қайран, шортан, торта балық, нәлім, мөңке балық, сүйрік, сылан, муксун т.б.балықтар ауланады. Балық аулау құралдары: шанышқы, торлар. Олар өзендерді бөгеттермен жауып, балық аулады. Сібір балқарағайы күнделікті өмірде үлкен маңызға ие болды, одан қарағай жаңғағының үлкен өнімі жиналады. Сонымен қатар, балқарағай тамырынан тоқылған тұрмыстық заттар, ыдыс-аяқ, жәшіктер, қораптар, қоржындар жасалған. Қайың қабығынан жасалған бұйымдар, жәшіктер, ағаш ыдыстар, қасықтар, науалар, шөміштер, сонымен қатар қарапайым жиһаздар кең тараған.

Өмір салты

Ер адам үйден тыс болып жатқан барлық нәрсеге жауап берді: аңшылық, балық аулау, сауда, мал өсіру. Сондай-ақ ол рухтармен қарым-қатынас жасауға ерекше құқықтарға ие болды. Ер адамдар ғана бақсы бола алады, діни рәсімдерге қатысып, құрбандық шала алады. Манси әйелінің рөлі үй өмірін ұйымдастыру болды: үй ішіндегі барлық нәрсе оның иығына түсті. От жағып, күтіп-баптап, үй жылытып, тамақ пісіріп, киім тігуге, бала-шаға бақты. Әйелдерге жасырын бақсылық жоралғыларға қатысуға және оларды өздері орындауға рұқсат етілмеді. Әйелге сонымен қатар үйді айналып өтуге, қатар тұрғын үйдің оған жақын бөлігінде ұйықтауға тыйым салынды. Аю мерекесінде тек ер адамдар ғана киелі ырымдарды орындап, ән мен би биледі.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Чум

Елді мекендер балық аулау аймақтарында тұрақты (қысқы) және маусымдық (көктемгі, жазғы, күзгі) болып келеді. Ауылда әдетте бірнеше үлкенді-кішілі, негізінен туысқан отбасылар тұрды. Жаздағы дәстүрлі тұрғын үйлері қайың қабықтарымен жабылған конус тәріздес күркелер. Қыстық үйлері тік бұрыш пішінді, бөренеден қаланады. Бұғышылардың күркелері (чум) бұғы терісімен жабылады. Тұрғын үйді жылытатын және жарықтандыратын чувал - балшықпен қапталған сырықтардан жасалған ашық ошақ. Нан бөлек пештерде пісірілді.

Дәстүрлі киімдері

Манси ұлттық киімі климаттың табиғи ерекшеліктеріне байланысты жылы сыртқы киімнің міндетті түрде болуымен ерекшеленді. Дәстүрлі әйелдер киімі кең көйлек, сәтеннен немесе шұғадан тігілген шапан, ягушка, сах деп аталатын тондар. Үнемі басына орамал тағатын, жалаңбас жүру әдепсіз болып саналған. Жағалары мен манжеттер моншақтармен безендірілген, киім етегіне матаның жарқын жолақтары тігілген. Ерлердің киім - кешектері шұлықтардан, онда теріден жасалған шалбар, матадан жасалған жейделер болды. Ерлер киімінің ерекше түрі — бас киімі жағасымен қоса тігілетін тон.

Дәстүрлі тағамдары

Негізгі тағамдары балықтан, еттен жасалады. Еттің негізгі көзі – бұлан мен жабайы бұғы. Оны шикі, қайнатылған, қуырылған немесе ысталған күйде жейді. Олар сондай-ақ дәмді тілдерді, жидектер мен қарағай жаңғақтарын жақсы көреді. Сусындардан - олар шай мен жидек қайнатпаларын көп ішеді. Дәстүрлі тағамдары:

• строганина - жұқа тілімдерге кесілмеген шикі мұздатылған балық;
• юкола – күнге кептірілген балық;
• уылдырық бұқтырмасы – шөптер, уылдырық және ұнтақталған балық сүйектерінен алынған балық ұны қосылған қою сорпа;
• қаны бар бұғы еті – жаңа сойылған бұғы еті, оған бұғының қаны қосылған.

Фольклоры

Фольклордың негізін жырлар мен әндер құрайды, олар - киелі әндер, жорық, әскери әндері, батырларды мадақтау, сатиралық, ата-бабаларға арналған, махаббат, ант әндері.

«Қарға күні» фестивалі

Манси халқының жазба тілі 20 ғасырдың 30-жылдарына дейін болмаса да олар өз халқының сан алуан аңыздарын, салт-дәстүрлерін, ертегілері мен тылсым сырларын жатқа білетін, орындаушылық өнердің қыр-сырын меңгерген көпшілікке танымал тұлғалар еді. Олар бағаланып, құрметтелді. Оларға үлкенді-кішілі алыс ауылдардан, әсіресе, тыңдау үшін ертегіге құмарлар келетін. Қыстың ұзақ кештерінде, кейде таң атқанша ерекше қойылым жалғасатын.

Манси фольклорының негізгі жанрларына мифтер, аңыздар, батырлар жырлары, ертегілер, әңгімелер, аю жырлары, лирикалық әндер жатады. Ертегілердің тақырыптары сан алуан болғанымен, олардың әрқайсысында халық өмірі, ғасырлар бойы қалыптасқан халық даналығы бейнеленіп, арман-тілектері бейнеленген.

Музыкасы ғұрыптық әндер мен аспаптық әуендермен, шамандық рәсімдермен, сондай-ақ лирикалық және эпикалық жанрлармен ұсынылған. Генетикалық тұрғыдан ол Ханты музыкасымен байланысты және тундра ненецтерінің, коми-зыряндардың, сібір татарларының және орыстардың музыкасымен тығыз байланыста.

Қазақстандағы мансилер

Мансилер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы мансилердің саны:

• 1970 жылы - 14 адам;
• 1979 жылы - 36 адам;
• 1989 жылы - 37 адам;
• 1999 жылы - 8 адам;
• 2009 жылы - 32 адам.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Мансилер