Маңғыстаудағы алғашқы мектептер

Маңғыстаудағы алғашқы мектептер - Өткен ғасырдың 60-жылдарында Маңғыстау патша өкіметі назарын өзіне жиі аудара берді.

Орыс саудагерлері жаңа өлкені игеруге белсене кірісті. Патша өкіметінің қазақ халқын сауаттандыруға онша құлқы бола қойған жоқ. Оны патша өкіметінің жоғарғы шенді чиновнигінің бір айтқан сөзінен көруге болады:

«Менде киргиздардың сауатын ашып, көкірек-көзін оятуға, оларды Еуропа халықтарының деңгейіне жеткізетін баспалдаққа көтеруге деген қызығушылық жоқ. Мен олардың мәңгілік бақташы, малшы болып, ғылым мен өнерден бейхабар қалғанын жан дүниеммен қалаймын».

Алайда патша өкіметіне орыс тілінде сөйлейтін сауатты, оның саясатын қолдайтын қазақтар қажет болды. Осы мақсатқа жұмыс жасайтын тұңғыш мектептің ашылуы туралы белгілі өлке зерттеушісі Е.Өмірбаев былай жазады:

«Саудагерлер ығай мен сығайларын шұбыртып, Форттан өз тауарлары мен факторияларын қорғайтын бекініс салдырып, оны Армянская слобода деп атап, балаларын оқытуға өз мектептерін салуға 1878 ж. майда Кавказ наместнигі мен Маңғыстау приставствосына өтініш жолдады. Олар қабыл алынды, қазіргі автомектептер мен рыбкооп арасынан Франгуловтың екі бөлмелі шағын үйі, ортасынан тақтаймен бөлініп, осы жылы күзде екі слободаның қоғамдық балалар мектебі дүниеге келді. Осылайша қазіргі Форттағы орта мектептің негізі қаланған. Мектептің алғашқы түлектері бұл мектепті 1885 ж. бітірген. Олар сегіз қазақ, екі түрікмен баласы еді». (Коммунистік жол. ғ217, 1978 ж., 2 қараша).

Хронология

• 1887 ж. Форт-Александровскіде бір сыныптық төрт жыл оқытатын мектеп ашылды. Бұған дейін де Николаевск станицасында қазақ және түрікмен балалары оқыған діни мектеп болған. Бұл мектептерде орыс тілі, арифметика, т.б. пәндер оқытылды. Александровскінің 20 ер балаға арналған бастауыш училищесі жергілікті тұрғындардың қаржысымен жұмыс жасады. Николаевскіде діни мектеп станция жұртшылығының қаражатымен ұсталды. Бұл мектепте 1887 ж. 10 қазақ және 3 түрікмен балалары оқып, өз кітапханалары болды (кітапханадағы кітап саны 1190-ға жеткен). 1893 ж. діни мектеп екі сыныптық уч-щеге айналдырылып, мұнда қайықшылар мен балташылар және темір ұстасы бөлімдері ашылды.
• 1896 ж. Николаевск станицасында бір сыныптық қыздар училищесі және Кіші Долгий жерінде қыздар мен ер балалардың екі сыныптық училищесі ұйымдастырылды. Сол жылдары Форттағы бір кластық училище жанынан 14 балалық интернат ашылып, оның екі шеберханасы болды. Бұл жылдардағы мәлімет бойынша уезде 68 сауатты адам тізіміне көз жүгіртер болсақ, араб тілінде жақсы жазып, оқи алған және олардың 8-і орысша сауатты деп саналған. Сауатты адамдардың ішінен 25 адам писарь қызметін атқарған. (Турсынова М.С., Казахи Мангышлака во второй половине XІX века, А.-А., 1977). Қазан төңкерісі Маңғыстау түбегіне бұрын-соңды болмаған өзгерістер әкелді. Бұл өзгерістер ең алдымен қазақ халқының діні мен тілін, салты мен дәстүрін өзге жолға өтуге итермеледі. Бірақ ел арасында орысша сауат ашу – түбек халқының білім алып, оны жетілдіру мақсатында үлкен рөл атқарғанын жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, солақай саясат жергілікті халықтың медресе, мешіттерде дәріс алып, бұған дейін қалыптасқан, имандылыққа, ынтымаққа тәрбиелеу дәстүрлерін тұншықтырды.
• 1918 жылдың сәуір айында Форт-Александровск қаласында халыққа білім беруді жолға қою жөнінде комиссия құрылды.
• 1920 жылдың мамырынан бастап алғашқы мектептер жұмыс істей бастады. Алғашқы кеңес мектебі Баутин аулында ашылды. Ол Николаевск еңбек мектебі деп аталды. Мектепке 71 оқушы қабылданды.

1926 ж. бұл мектеп шаруа жастарының мектебіне айналды.

1932 ж. М.Горький атындағы жеті жылдық мектеп,

1936 ж. орта мектеп болды да,

1939 ж. алғашқы түлегін ұшырды. Облыста Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мұғалімі атағын алғаш алған О.Сухорукова – осы мектептің түлегі.

• 1920 жылдың шілдесінен халыққа білім беру бөлімі іске кірісті. Түбектің бас қаласында балалар үйі ашылып, оның директоры болып жас ұстаз Н.Нұрғалиев сайланды. Кейін осы тәрбие орнынан еліміздің Е.Оразақов, Ө.Алшымбаев, Е.Өмірбаев сияқты көптеген белгілі азаматтары өсіп шықты.
• 1924 ж. Маңғышлақта 11 мектеп (7 қазақ, 4 орыс) болды, онда 633 оқушы оқыды. Адай уездік халыққа білім беру бөлімінің меңгерушісі А.Кульчаров сол жылдардағы сауатсыздыққа қарсы күрес кезеңін «Бізге орталықтан 1923 – 27 ж. аралығында ешбір сауатсыз қалмасын» деген тапсырма берілген деп еске алады. Бірнеше жыл өткеннен кейін Маңғышлақта 38 мектеп (33 қазақ, 5 орыс) жұмыс жасады, онда 1530 бала (1138 қазақ) оқыды. Оларды 48 ұстаз (14 орыс, 34 қазақ) оқытты.

20 ғ-дың 20-жылдары мен 30-жылдарының басы Маңғыстаудағы оқу жүйесі үшін өте ауыр, қиын кезеңдер болып есептеледі. Ел отырықшыланбаған, мектептер салынбаған, мұғалімдер мен балалар киіз үйлерде елмен бірге көшіп жүретін. Оқу құралдары мен оқулықтар жоқ, оның үстіне өкіметтің өзінің қаражатпен қамтамасыз етуге дәрмені жетпеді. 1920 ж. балабақшалар ашыла бастады. Бұл да қиындықпен жүзеге асты. Архивтен Маңғышлақ облысы халыққа білім беру бөлімі меңгерушісінің төмендегідей шақыруы табылды:

«Азаматтар мен азаматшалар! Сіздерден балаларды ыстық тамақпен қамтамасыз етуге көмек беруіңізді сұраймыз. Кім қалай көмектесе алады: кастрюль, таба, пышақ, шелек, қасық, тарелка, сондай-ақ балабақшаның хал-ахуалын жақсартуға, жұмыс жасауына қажетті картиналар, гүлдер, т.б.».

Осылардың бәріне сол кездегі елдегі қиын қоғамдық-әлеуметтік ауыр жағдайдың ауыртпалығы қосылды. Тарихтан белгілі 1925 ж. Қазақстанның басшылығына келген Голощекинмен бірге елге үлкен қайғы-қасіреттер келді. Осы зобалаң артынан ілесе келген 1932 – 33 ж. аштық апатынан республика халқының тең жартысы, яғни екі жарым млн-нан астам қандас бауырларымыз құрбан болды. Бұл қайғылы жағдайға Маңғыстау өңірі де душар болды. Адамдарға балаларын оқытпақ түгіл, аман қалудың өзі қиынға соқты. Сол жылдары туған балалардан есейіп, ер жеткендері тіпті сирек. Ірі қалалардағы жетім балаларды қабылдауға арналған интернат-үйлер балалардың бәрін қамтамасыз ете алмады, ал шалғай ауылдардағы бала-шаға оларға жете де алған жоқ.

Ел арасындағы қара танитындарды «діншілдер» деген желеумен жер аударды, абақтыға жапты. Осының бәрі жергілікті халықтың кедейленіп, сауат ашуына ешқандай мүмкіндік бермеді.

• 1921 ж. Адай уезінде сауатсыздықты жою (саужой) саласында қалада үш, уезде бір мектеп жұмыс жасап, оларды 79 адам (64 қазақ, 15 орыс) бітіріп шықты.
• 1925 ж. наурызда ревком төрағасы Ж.Сәдуақасовтың оқу бөліміне берген тапсырмасында Қазан төңкерісінің 10 жылдығына орай сауатсыздықты толық жою міндеті қойылған. Бірақ архив материалдарынан алынған мәлімет бойынша сауатсыздықты жою мектептері (саужойлар) 1940 жылдарға дейін жеткен. Негізінен сауатсыздықты жоюда қызыл отаулар да белгілі рөл атқарды. Қазан төңкерісінен кейін құрылған Маңғыстау уездік партия ұйымы халықты жаңаша оқыту үшін кадрларды даярлауға күш салды. Құжаттардан анықталғандай, сол кездегі ел басындағылар (партия, кеңес қызметкерлері) негізінен басқа ұлт пен халықтардың өкілдері болған. Сондықтан да оларға қазақ тілін үйрету қажеттілігі туған. Өйткені ол кезде орыс тілін жетік білетін ұлттық кадрлар жоқтың қасы болатын. Ал өңірге келген жаңа басшылар ұлттық кадрларды ел ішінен іздеп тауып, оларды жұмысқа орналастыруға көңіл бөлмеді. Бұл кезде түбекте орыс тілін жақсы меңгергендер аз еместін. Солардың бірі Н.Оңғалбаев пен Т.Алмановтар еді. Адай ревкомы Т.Әлниязұлы бір жылы малдың арық, қоңсыз болуына байланысты қуаңшылықты ескере отырып, түбек тұрғындарын ет салығынан босата тұру, тым болмаса оны жеңілдетуді ұсынып, республика басшылығына хат жолдайды. Осы хатты орыс тілінде Оңалбаев пен Алманов дайындайды. Ел арасындағы қуғын-сүргіннен қалған сауатты, зиялы адамдар 1920 ж. іріктеліп алынып, мұғалімдерді дайындау курстарына оқуға жіберілді. Осындай жолмен 1923 ж. 14, 1926 ж. 25 мұғалім даярланды. Осылардың көмегімен 1926 – 27 ж. Маңғыстау өлкесінің әр жерінде құрылған мектептерде бір мыңнан астам бала жаңаша оқуға тартылды. Бұл кезде кириллица әрпі әлі енгізілмегендіктен, оқу араб графикасы негізінде жүргізілді. Сауаттандыру мектептерін ашу қиындықпен жүрген. Оның негізгі себебі – өкімет бөлетін қаржының жетпей жатуы. Сондықтан кадр даярлау да өте қиын болды. Ақшалай қаражат түгіл, тұрғындарға қарапайым керосин шамдары мен оның шынысын тауып беру мүмкіндігі болмай, сабақтар басталмай, кейінге қалдырыла берді. Мұғалімдердің өте ауыр деңгейге дейін жеткенін ағарту саласы қызметкерлерінің 1925 жылғы 17 маусымда Қазақ ОАК төрағасы Ж.Мыңбаевтың қатысуымен өткен жиналыс хаттамасынан аңғаруға болады:

«Учительство бедствует в полном смысле слова. И не только думают о педагогических достижениях, о самообразовании, сколько о насущном хлебе...».

Халық ағарту қомиссариаты 1929 жылдан бастап кеңестік мектеп күнін атап өтуге қаулы алды. Ол күн Маңғыстауда алғаш рет 1930 ж. 1 қыркүйекте өткізілді.