Мойун-чур ескерткіші

Мойун-чур ескерткіші - көне түркі (Орхон-Енисей) жазуымен 759 ж. жазылған ескерткіш. Солтүстік Моңғолиядан (Селенг өзені мен Шинэ-усу көлінің аймағынан) 1909 ж. профессор Г. И. Рамстедт тапқан. Ол ескерткіш мәтінін (тексін) неміс тіліндегі аудармасымен бірге 1913 ж. жариялаған. Бұл еңбек орыс тілінде С. Е. Маловтың аудармасымен 1959 ж. жарық көрді. Ескерткіш "Селенг тасы" деп те аталады. Ол тастың төрт жағына бірдей 39 жолдан тұратын жазу өрнектелген. Бұл жазу түрік тіліне де аударылып басылған (Н. Оркун, 1936 ж.). Мойын-чур сол кездегі Ұйғыр мемлекетінің ханы болған. Ол белгілі Түрік қағанатының ең соңғы ханы Озмыш-тегінді жеңген. Мәтінде жалқы есімдермен (жер-су, адам аттарымен) қатар бірсыпыра халық (ел, тайпа) атаулары да кездеседі (ұйғыр, тоғыз оғуз, үш қарлұқ, сегіз оғуз, тоғыз татар, тардуш, телес, чик, қырғыз, басмыл, түргеш, табғач, түрік, соғды). Әңгіме оғуз тайпасының өкілі атынан баяндалады, ол "мен өзімнің жеке халқымды - тоғыз оғузды жинап алып, біріктірдім" дейді де, басынан өткен соғыс оқиғаларын уақыт желісіне қарай өз сөзінің арқауы етіп алады, қолы жеткен жеңістерін айтады. Ең әуелі ол "менің 26 жасымда түріктер мемлекетінде қыпшақ түріктері елу жыл ел билеп тұрғанда..." деп атап өтеді. Тасқа ойылып жазылған жазба жәдігерліктерде бұл қыпшақ халқының бірінші рет аталуы. Хатқа түскен еңбектердің ішінде қыпшақтар бірінші рет парсы жиһангері Ибн Хордадбехтің (820-912 ж.) араб тілінде жазған "Жолдар мен мемлекеттер" деген еңбегінде аталады.