Мойынға тағатын әшекейлер

Алқа

Алқа – әйел адамдар мойынына, омырауына тағатын әшекейлі сәнді бұйым. Алғашында алқа дөңгелек әшекей ретінде тағылғанымен бертін келе оның түр-сипаты өзгеріп тұмарша түрінде әртүрлі үзбелі салпыншақты кейіпке ауысқан. Ол кейде меруерт, маржан, үзбелі моншақтар тізбегі тігілген асыл тастардан кейде алтын, күмістен соғылып, бетіне асыл тас қондырылып, ою-өрнектеліп, салпыншақты етіп жасалынады.

Қазақ тілінде алқа тек мойынға тағатын омырау әшекейі емес, бірнеше мағыналарда айтылады. Кей жерде алқа қыздардың мойнынан бастап төсін жауып тұратын алжапқышқа ұқсас дөңгелеңкіреп келген киімді түсінген. Мойынның арт жағынан күміс түймемен түймеленетін бұл алқа кейде «шалғыш алқа» деп те аталған.

Алқа бөлшектерінің кейбір атаулары төмендегідей:

• алақан – бір-бірімен топса арқылы байланысатын жалпақ пластинка,
• алқа бау – мойынға байлайтын жібек жіп, күміс шынжыр,
• аяқ – алқаның шынжырлары, салпыншағы,
• қас – алқа көзіндегі тас,
• қоза – шар сияқты әшекей,
• тақта – алқа алақаны,
• тойнақ – топса т.б.

Бұйымның қандай материалдан жасалғандығына байланысты лағыл, маржан, меруерт алқа, жақұт көзді алқа, зер шашақты алқа (салпыншағы мол, бірнеше шашақты сәнді алқа) деген атаулары кездеседі.

Алқаның қымбат түрлері:

• кесек алтыны бар я сом алтыннан соққан, шоқ орнатқан алтын жамбылы алқа;
  • екі қатар етіп алтын-күмістен соғылғаны қос алқа, төртбұрышты екі алақаннан (пластинкадан) тұратыны қос тақта алқа;
    • күміс шынжырлармен үзебелестіріп жасаған неше түрлі шұбартпа алқа.

Қазақтың зергерлікке қатысты лексикасының кешенді зерттеген филолог ғалым ғалым Рүстембек Шойбеков кейбір алқа атаулары көнерген сөздер қатарына жатады дей келе, оларға мыналарды жатқызады: бойтұмар алқа, дан алқа, ділда алқа, қола алқа, өн-жорға, сары алқа. Дан алқа – ертеде қызметі, лауазымы жоғары адамдардың мойнына тағатын медальон, алқа тәрізді заты. Ділда алқа – алтыннан соғылған, алтынмен әшекейленген алқаның көне атауы.

Алқаның жергілікті тілде әйкел көкірекше, қаза, омырауша, өңіржиек т.б. атаулары кездеседі. Мұндағы атаулардың алқаның көлемі мен дененің қай тұсын жауып тұратындығына немесе киімнің қай бөлігіне тағылатындығына қарай әрқалай аталған: көкірекше (көлемі шағын көкірек тұсқа тағылатыны), омырауша, өңжорға (ұнжырға) алтын мен күмістен жасалған алқаның ертеректегі көне атауы. Бұрын алқаға қоса шолпыны да өңжорға деп атаған. Қарақалпақстан қазақтары мойын, алқаны құлыбы, көйлек құлыбы деп атайды. Моңғолиядағы қазақтар омыраушаның сылдырмақ, шынжыры күмістен, төрт бұрыш бөлшектерінің ортасына тас, маржан, меруерт жүгіртіп жасайды (Х.Нұркеұлы 64-б). Бұқар өңіріндегі қазақтарда мойынға тағатын әшекей түрі қарғы деп аталады.

Әйкел

Әйкел – мойынға тағатын алтын мен күмістен жасалған металл әшекейдің көне атауы және ол қазақ тілінде бар атау. Әйкелдің бір түрі күміс ақша немесе асыл тастармен безелген зерлі барқыттан тігіліп, қыздардың кеудесіне ілінетін алқа тәрізді етіп, сол иықтың үстіне түсіп, оң қолтықтың астынан түймеленеді.

Өзбектерде хайкал – мойынға тағатын әшекей зат, қарақалпақтарда хайкел – әйелдердің көкірегіне тағатын металдан жасалған сәндік бұйым, Заравшан тәжіктерінде әйкел тіл-көз тимейді деген түсінік бойынша адам мен үй жануарларына тағылған тұмар. Тәжіктер Құран сүрелерінен үзінді жазылған ұағазды үшбұрыш былғарының не матаның ішіне салып тігіп, оны оң қолына не киімнің оң жағына кейде құлаққа тағып жүрген. Ертеректе қазақтар әйкелді тіл-көз тимесін деп қадірлейтін малына, әсіресе, жүйрік аттардың мойнына, маңдайына таққан. Оны әйкел-тұрман деп атаған.

Моншақ

Моншақ – мойынға тағылатын сәнді бұйым. Моншақ ұсақ, түрлі түсті, жормасы да әртүрлі (шар тәрізді, сопақша, қырлы) болады. Моншақ неолит дәуірінде тастан жіне сүйектен, қола дәуірінде металдан жасалған. «Моншақ» сөзінің шығуы туралы «мойын-шақ» немесе «мойын-тақ» деген сөздерден құралды деген пікірлер бар. (Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, «Ғылым», Алматы, 1966, 146-б).

Қазақ, өзбек, қырғыздарда «көз-моншақ», қарашай-балқарларда «көз моншақ», «қараңғылық моншақ» (қараңғыда қорықпау үшін таққан), тәжіктерде «чашми» (чашим – глаз, сглаз) т.б. сияқты моншақтарды тіл-көзден сақтану ырымы бойынша қолданылған.

Әшекейдің атаулары

Әшекейдің бұл түрінің тілімізде сақталған атаулары көп:

• ақық моншақ, аламоншақ – қара ала көзді моншақ',
• алпыс моншақ – көз тимесін деп арнайы тізілген бірнеше түрлі моншақ,
• әнгір моншақ – әйелдердің күміске тізген әшекейлі моншағы,
• бет моншақ – сәукеленің, кимешектің екі жағына, маңдайына салбырата қадап қоятын моншақ,
• жақ моншақ – алтын, күміс қозалармен, асыл тастармен бұршақтап, үзбелеп жасалған салпыншақты әйелдердің баскиім әшекейі, қырғызша «жаақ» (джаак) – әйел бас киімінің құлақ, самай тұсына тағылатын әшекей,
• көз моншақ – кішкентай ақ бүршіктен көз қондырылып жасалған моншақ), күміс моншақ (кішкентай ақ бүршіктен көз қондырылып жасалған моншақ,
• күміс моншақ – күміс тиындары бар моншақ,
• қызыл моншақ – қызыл маржаннан тізілген моншақ,
• меруерт моншақ - біріңғай меруерттен тізген моншақ,
• су моншақ - ұсақ тастардан тізілген моншақ, арзан қолды моншақ,
• тайтұяқ моншақ – кесек күмістерден араластырыла жасалған моншақ, тайтұяқ күмістен жасалған алқа,
• тал-тал моншақ – бірнеше қатарлы моншақ,
• тана моншақ – күміс танадай жарқырап тұратын күмісті, асыл тасты моншақ,
• тоғыз моншақ – моншақтың бір түрі,
• шаш моншақ – бұрымның ұшына тағылатын әшекей, қырғыздарда чач мончок – күміс пластинкамен байланыстырылған, жіпке тізілген маржан, асыл тасты әшекей,
• шұбыртпа – тізілген моншақ, баскиімге салпыншақ ретінде тағылатын моншақ.

Тал моншақ – тақияға, сырткиімге бірнеше қатар етіп тағылатын моншақ түрі.

Тұмар

Тұмарша

Тұмар – мойынға слатын зергерлік әшекейі бұйымның бір түрі. Тұмар түрлері әшекейлер сияқты сонау палеолит дәуірінен пайда болған. Ол кездегі адамдар аңдардың тістерінен сүйектерінен сақина, моншақтар жасаған. Бұл заттар иесіне аңның ептіілігімен айласын береді, бүтіндей бөліктері, өрнектері де сол наным-сенімге байланысты болған. Сақтар заманында моншақ тастар, жыланбас, ұлу қабыршақтары тұмар ретінде тағылғын, өйткені археологиялық қазба жұмысын жүргізген кезде олардың табылатындығы көңіл аудартады. Қолөнері дами келе қасиетті сааналатын құстардың, жан-жануарлардың бейнесін тұмар ретінде ағаштан, сүйектен, металдардан жасап таққан. Отырар қаласының орнын қазу кезінде табылған бой тұмарларға зер салсақ, олар серке, аққу, қаз тәрізді, жылан басының бейнесі бар бойтұмарлар. Сол сияқты қасқырдың азу тісін, киіктің бақайшағын, қойдың асығын, құс сүйектерін де тұмар етіп таққан.

Г.Н. Потанин ат. облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі тұмарша

Қазақтар тұмарды көбінесе ұшбұрыш, төртбұрыш етіп жасаған (күміспен күптеліп, алтын жалатылып, асыл тастар тізген металл қорапшамен ұаптаған). Ішіне молданың қағазқа жазған дұғасы, ұлутас, үкі қауырсыны, киелі деп есептеленетін қой не түйе жүнін салған. Тұмарды тек әшекей ретінде ғана емес, пәле-жаладан, ауру-сырқаудан, көз тиюлен сақтайды деген түсінік бойынша таққан. Оларды түсті метлдардан, немесе терілерден ұшбырыштап немесе қиықшалап жасап, сыртын өрнектеп, лажылап, сіркелеп, бағдарлап, асыл тастардан көз салып әшекеленген. Оны көбңнесе адамға (әсіресе жас балаға) көздің сұғынан, тілдің уынан сақтайды деп таққан. Осындай тұмарлар адам бойына қуат беріп, көңіліне сенім тудырған. Тұмар рөлін атқарған әдемі алқалар да болған.

Халқымыз малдардың көп ауруы көз тиюден болады деп есептеген. Көз тимеу үшін жаңа туған ботаға, жүйрік атқа, сүтті көп беретін сиырға түрлі тұмар тағу әдеті күні бүгінге дейін сақталып келеді.

• Тілімізде тұмар түрлеріне байланысты қалыптасқан мынадай атаулар бар:
• Жастық тұмар – төртбұрышты түсті металдан жасалған көркемдік бұйым.
• Қиық тұмар – сәндікке мойынға тағылатын жалтырауық заттардан істелген тұмар.
• Лағыл тұмар – дағыл таспен безелген тұмар.
• Сіркелкі қолтық тұмар – бетіне сіркеліп өрнек салынған тұмар.
• Алтын тұмар – күміс бетіне алтын жалатқан, алтынмен әшекейленген тұмар.

Мойынға тағып жүретін бір түрін тұмарша деп те атаған. Оны шебер зергерлер күмістен не бұрыштап, не жұмыр түтікше тәріздіріп жасайды және мойынға іліп жүретін әсем бау таққан. Бұлардың іші қуыс болады, онда дұға сақтаған. Тұмаршалардың «қасиетіне» табынған жұрт оны күмістен жасатып, сыртына неше түрлі зер жүргізіп, алтынмен булатқан. Салпыншақ – өңіржиек, сырға, тұмар сияқты бұйымдарда салбырап тұратын әшекей, әр беретін ұсақ бөлігі.

Өңіржиек

Алқаның жергілікті атауларының бірі - өңіржиек. Ол әдетте бір қатар не екі қатар болып төмен қарай салбырап күміс шынжырмен байланысатын бірнеше күміс пластинкадан тұратын топсалы, тақталы, шынжырлы, салпыншақты әшекей алқа. Оны көйлек сыртына немесе кәзекейдің өңіріне таққан. (Р.Шойбеков).

Өңіржиек – көйлектің сыртынан омырауға тағылатын өте қымбат бағалы, әшекейлә сәндік бұйым. Зергерлер оны үзбелеп, салпыншақтар тағып, асыл тастардан көз орнатып жасайды.

Өңіржиек қалындықтың негізгі әшекей бұйымдарының бірі және оны тойларда ғана таққан. Ол 3, 5, 7 дана төртбұрышты, бір-біріне шынжырлар арқылы жалғасқан таспадан тұрады. Таспалардың ішіне тор толтырады. Қапталына және төмендегі жағына шынжырлар арқылы ромбы, жапырақ, соқпақша, жыланбас, шар тәрізді салпыншақтар ілінеді. Өңіржиек пошымы мен түзілісінің мағынасы ұрпақтың өсіп өркендеуі, оны жалғастырушы әйел адамның рөлі, әртүрлі қауіп-қатерден сақтану сияқты жайларды білдіреді. Әсіресе ұрпақтың көбеюі мағынасын білдіретін өсімдік бейнелісі көп зергерлік бұйымдарда кездеседі. (Маңғыстаудың дәстүрлі қолөнері 137б).

Осыған ұқсас түрлі тастармен әшекейленген үш тақталы өңірше деп аталатын түрін ұзатылатын қызға тағатын болған. Омырау бастырғыш – қыздар мен жас әйелдердің кеуделік әшекей ретінде тұтынған көйлек сыртынан арнайы тағылатын жеке әшекей түрі. Сәндікке тағылатын оның солпыншақты кейде ақық көзді бірнеше тана (медальон) сияқты заттан тұратын түрі бар (Шойбеков Р.Н.)