Моңғол әдебиеті

Моңғол әдебиеті - XIX ғасырдағы моңғол жазбалары ертеректе қалыптасқан дәстүр бойынша бізге жеткен. Ерте дәуірдегі шығармалар үзінділері кездесетін тарихи хроникалар жасалды, түрлі әдеби фрагменттер мен аңыздар, өлең түріндегі нақыл сөздер жинақталған. Ондай шығармалардың қатарына: XVIII-XIX ғасырға жататын, дүниенің пайда болуынан бастап, моңғол хандары мен ұрпақтарының билік жүргізген уақытына дейінгі оқиғаны суреттейтін «көк кітәп» («Хохе дэбтэр»); халхастық Арья – пандита Гамбоның «Алтын таспиғы» («Алтан эрихэ», 1817) және Ишибалданның «Бағалы таспиқтары» («Эрдэни-ийн эрихэ»), осындай атпен Галданның (1842/1860) жылы жарық көрген шығармасы да бар. Осы туындылардың барлығы тибет және қытай әдебиетінің қайнар көзіне айналғандығын білдіріп, Азия мен Моңғолияда будда дінінің таралуына көп көңіл бөлінгенді турасында айтылады.

Қытай мәдениетінің ықпалы

XIII-XIX ғасырда Моңғол империясы қытай жерін орталық етіп тағайындап, Юань мемлекеті аталған тұста Құбылай ханның жанында болған Агай, Баян сынды ақындар өлеңдерін қытай тілінде жазған. Бүгінде қытай әдебиетінің классикалық ескерткіші саналатын «Бұрынғы мен қазіргінің таңғажайып оқиғалары» атты романның авторы Пу Сун Лин (1640-1715) моңғол ұлтының өкілі болғандағы дәлелденіп отыр. Қытайдағы көшпелілер билігі құлағаннан кейін Моңғол хандығы буддизм дінін қабылдады да, кешікпей Манж-Чин мемлекетінің боданына айналды. Сол тұстағы отарлаушылардың қитұрқы саясатының салдарынан моңғол еркектерінің басым бөлігі лама болып, оқымыстылары жаппай тибет тілінде жазып-сызуға көшкен. Мұның тиімді жағы қытай мәдениетінің ықпалында қалудан моңғолдарды сақтап қалды. Ал салдарына келсек, XIX-XX ғасырдағы моңғол әдебиеті Үнді-Тибет мәдениетінің құрамдас бөлігіне айналғандығы еді. Дегенмен, будда дінінің моңғол рухани өмірінде алатын рөлі зор. Қытай менталитетінің кең етек жаюы, моңғол елін діл, мәдениет, әдебиет жағынан тибет және Индияға еліктеуінен алыстатып, өзінің ұлттық бет-әлпетін сақтауға септігін тигізді.

Тибет тілінің ықпалы

Сөз өнерінде тибет тілінің ықпалы басым болған.Тіпті, моңғол тілінде жазылған шығармалар тибет әліпбиі арқылы жазылған. Зая-пандита Лубсан Принлэ, Сумба-хамбо Ишибалджира, Джанджахутухта Ролби Дордж бастаған тибет тілді моңғол жазушыларының шығармаларының дәстүрі XVII-XVIII ғасырда бастау алған болатын. Алашандық Дандар-лхарамбудың (1759-1842) діни-философиялық өлеңдері мен моралдық ақыл-кеңестері халхастық оқымысты лама және әдебиетші, бірнеше діни-философиялық, көркем шығармалардың авторы, XX ғасырдың ірі ақыны Агван Хайдубаның (1799-1838) еңбектері негізінде жазылған. XIII-XIV ғасырға жататын дидактикалық сарында дамуын тоқтатпады. Ол келе-келе тибет және қытай әдебиетінің ықпалымен толыға түседі. Дидактикалық сарынның негізінде жаңа жанр түрі – уг болған. Моңғол халқында халық ауыз әдебиетінің жазбаша нұсқасы дамуын тоқтатпайды эпикалық шығармалар (Гесериаданың жеке бөлімі мен жинағы), о дүниеге саяхат (Молонтойн, Наран Гэрэл, Чойджид-дагини жайлы), түрлі дәстүрмен таныстыратын «қоршалған прозаның» жинағы соған дәлел. Тибет және индо-тибет әдебитіндегі әңгімелердің аударылуына, қайта өңделіп шығуына көп көңіл бөлінді, поэзия теориясында қатысты трактаттар пайда болып, моңғол классикалық тілінің грамматикасы қалыпқа келтірілген сөздіктер (Агвандандар құрастырған сөздік өте танымал болған) дүниеге келді.

Үнді шығармалардың ықпалы

XVII-XVIII ғасырларда буддизмнің таралуымен байланысты, моңғол әдебиетінде көбінесе тибет тіліндегі буддалық шығармалар пайда болды, уақыт өте келе үнді шығармалары қосылды. Панчатантра ертегілері, «Сиқырлы өлген адам», Калидастың поэмасы, Нагарджун тәлімдерә т.б. дәлел болады.

Моңғол мемлекетіннің әдебиетінің жанрлары

XII ғасырда біріккен моңғол мемлекеті құрылғанға дейін киіз туырлықты көшпелілер әдебиеті әдеттегідей халық ауыз әдебиеті формасында дамып келді. Ауыз әдебиетінің негізгі түрлері жыр, аңыз, ертегілер, бақсылық жырлар, өсиет-қағидалар, соғыс кезінде айтылатын ұрандар сипатында болды.

Жырлар

Тарихи деректер бойынша көшпелілердің ең алғашқы жыры – б.з.б. I ғасырда Ғұн (Хүннү) елінде ән болып айтылған төрт жолдық жоқтау өлең болып табылады. Кейін мұндай өлеңдер моңғолдар арасына кең таралып, бүгінге дейін «уртын дуу» (ұзақ, созылаңқы ән деген мағынада) деген жеке жанр ретінде сақталған. «Гэсэр», «Жаңғыр», «Хан Харанхуй» атты үш жыр – моңғол ауыз әдебиетінің шыңы немесе ошақтың үш тағаны саналады. Үшеуі де ұлы батырларының ерлігін, жасаған игілікті істерін, соғыс тарихын баяндайтындықтан батырлық жырларға жатқызылады. Әдебиетшілер көп зерттеген «Гэсэр жыры» X ғасырдағы тарихи оқиғаларды бейнелейтіндігі ғылыми түрде дәлелденген. Аталмыш жыр 1716 жылы тұңғыш рет Моңғолияда басылып шыққанға дейін тибет, бурят сынды халықтар арасында ауызша тараған. «Жаңғыр» жыры – қалмақтар арасында кең тараумен қатар, олардың Моңғол, Алтай өңірінен ауып, Жайық өзенін мекендеуінен бұрын шығарылғандығы анықталғандықтан 1940 жылы 500 жылдығы аталып өткен.

Поэзия

Орта ғасырдағы моңғол әдебиетіндегі лирикалық поэзияның көрнекті өкілі ретінде зерттеушілер Цогт тәйжінің (1581-1637) Төв аймағының Дэлгэрхан елді мекеніндегі Дуыт тауында тасқа қашаған өлеңдерін келтіреді.
"Алыстан айдап, жақыннан жымқырған пенде,
Қорадағы қойға тасадан тиген қасқыр
Екеуінің сырт бейнесі басқа демесең,
Ашылған араны мен арам ниеті бірдей"
деп, көшпелі халықтарға тән философиялық ойды толғаған өлең жолдары қазақ оқырманына жат көрінбесі аян. Сондай-ақ, моңғол әдебиетінде намтары, сургаалы сияқты эпикалық жинақтар болды, көбінесе салт-дәстүр поэзиясына қатысты, қолмен жазылған ероолов, магтаалов сиқяты шығармалар келе-келе жеке жанр еңбектердің нәтижесінде қалыптасты.

Уг

Уг (сөз және тіл) - будда арқылы тараған адам, жануар не болмаса басқа бір жансыз заттың диалог пен монолог түрінде келетін ой-толғауы. Бұл бір жағынан ежелгі моңғол әдебиетімен ұқсастық тапса (Шыңғыс хан жылқыларының сөзі), бір жағынан халықтық фольклорда кездесетін (жануарлар туралы ертегі, аңыз т.б.) құбылыс іспеттес. Уг жанрының негізін Агван Хайдуба салған. Оның «Қой, ешкі мен бұқаның әңгімесі» шығармасында құрбандыққа шалынғалы жатқан жануарлардың өзінің иесі ламаға жалбарынуы туралы айтылады. Ал «Сабалақ жүнді Циринпалэның өзінің итімен әңгімесінде» сөз талас нәтижесінде ит өзінің иесі ламадан басым түсіп, сөзбен жеңгедігі турасында айтылған.

Бэнсэк Улигэр

Сонымен қатар, қытай тілінен тапсырыс бойынша роман, новелла, пьессалар аударылған, бірақ, тек қағаз бетінде қалып, көп таралмаған. Әдеби шығармалардың тағы бір ерекшелігі – ауызша мазмұндалуында болды. Бұл жанр түрі – бэнсэк улигэр деп аталады. Оның ерекшелігі қытай тіліндегі шығармаларды моңғол халықтық эпос стилінде жеткізу. Бір қызығы, оны әдебиетшілер емес, хурчилар жеткізіп отырған [3,687].

Моңғол тіліндегі көркем шығармалар

Моңғол мәдениетін тек қана археологилық жазбалар мен архитектуралық ескерткіштер құрмайды, оған әдебиетті жатқызуға да болады. Моңғол әдебитінің тарихы тереңде жатыр және жанр түрлері де аз емес. Моңғол тіліндегі көркем шығармалар ортағасырлық және одан кейінгі кезеңдерге жатады. 1240 жылы жазылған «Моңғолдың құпия шежіресі» «Моңғолдың Нууц Товчоо» - көшпелілер әдебиетінің ең атақты ескерткіші. Бүгінгі моңғол поэзиясында С.Анудардың «Төрт емес төрт», Г.Аюузуранның «Уақыт тынығып жатқанда», «Философиялық жырлар», Л.Өлзийтөгстің «Аспанда өскен ағаштар», «Еркіндік өнері немесе Жаңа кітап» секілді кітаптары бұрын социалистік реализм қалыптастырған дәстүрдің тас-талқанын шығарып, оқырмандарды мүлдем өзге бағытқа жібергенін ерекше атап айтуға тиіспіз. Прозалық шығармалардан бұрыннан халықтың ықыласында бөленген жазушылар: Ц.Доржготов, Ч.Галсандармен қатар Д.Батбаярдың «Мементо» (2011) анти-романы, Г.Аюурзанның «Төсек тартқан адам» (2002) мини романы жарыққа шығып, әлемдік аренаға батыл қадам басқандықтарын паш етті.

«Моңғолдың құпия шежіресі»

1240 жылы жазылған «Моңғолдың құпия шежіресі» «Моңғолдың Нууц Товчоо» - көшпелілер әдебиетінің ең атақты ескерткіші. Сондықтан да әлемдік деңгейдегі көп зерттелген және көптеген шетел тілдеріне аударылған шығарма. Бұл жазбада Шыңғыс баяндалады. «Моңғолдың құпия шежіресі» - шындық оқиғаға құрылған эпикалық шығарма. Авторы күні бүгінге дейін ғылыми түрде нақтыланбаған. Туындыда Шыңғыс ханның шығу тегі мен өмірбаяны, дала көшпелілерінің біріккен мемлекет барлық оқиға мен үрдістер көркемдіктің жоғары деңгейінде тартымды баяндалады. Онда поэзия, проза, шежіре, тарихи дерекпен бірге бақсы домы мен жын шақыру, аңыз, ертегі сынды барлық жанрлар бойынша жазбалар кездеседі. «Моңғолдың Құпия Шежіресі» - Баян-Өлгийдегі қазақ жазушысы Мағауия Сұлтанияұлының атсалысумен қазақ тіліне аударылса, ал түрлі елдердің атақты моңғолтанушы ғалымдардың ерен еңбектерінің арқасында қытай, орыс, неміс, француз, ағылшын, мажар, поляк, чех, болгар, жапон, испан, корей сынды әлем тілдеріне аударылдых[4]. «Құпия Шежіренің» ықпалымен кейін XIII-XVIII ғасырдар аралығында бірнеше тарихи шығармалар жазылып, жарыққа шыққан. Атап айтқанда, «Топтастырылған алтын топшы» («Хураангуй алтан товч»), Лувсаyданзанның «Алтын топшы» («Алтан товч»), Жамбының «Асыраушы есімдінің тарихы» («Асрагч нэртийн түүч»), Раашпунцагтың « Орталық мемлекеттің інжу маржаны» («Дай Юань улсын болор эрих») секілді шығармалар болды.

«Солия»

Моңғол әдебиетінде прозалық үлгіде жазылған шығармалар аз емес және олар түрлі тақырыптарды қамтыған. Соның ішінде әңгіме жанрында Цэндийн Дандинсурэннің «Солия» әңгімесінде (аударған Әнес Сараев) әйел адамның күйеуіне деген құрметі мен сабырлылығы суреттелген. Әскери борышын өтеуге аттанып кеткен күйеуі Баттың бөтен біреулердің азғыруына еріп, Солияға деген құрметі кеміп, орнына сенбеушілік, тіпті жиіркеніш сезімі пайда болады. Оны сауатсыз,қараңғы деп айыптап, әйелі Солиядан әскерде жүргенде бас тартады. Өзі қайта оралғанша шаңырағы мен мал ұмытып, басқа жер іздеуге кіріседі. Бірақ, Баттың соншалықты өзгеріп кеткенін білген Солия, есімін өзгертіп, оқу оқып, ауылындағы мал санын өсіріп, газет беттерінде есімі аян болады. Әңгіме сонында Бат өзінің қателігін түсініп, ал Солия күйеуіне кешірім беріп, кеңдік танытады. Жалпы, әңгіменің идеясы еркек адамның «көзі ашық, көкірегі ояу» әйел адамдарды өзіне жар, балаларына ана ретінде болуын қалайтыны айтылады. Сондай образ Солия арқылы сомдалып, отбасы бақыты сақталады.

«Қос қайың туралы аңыз»

Жазушы Лувсандашийн Содовтың «Қос қайың туралы аңыз» әңгімесінде Даши атайдың басынан кешкен оқиғасы баяндалған. Анасы қайтыс болған Норжма атты кішкентай қызды өзінің туған қызындай жақсы көріп, бауырына басқандығы үшін ел-жұрттың бұл екеуінен қорқып, маңдарына жолатпай, тас лақтырып қуады. Даши атай кішкетай жетім қызды амалсыздан орыс отбасының асырауына беріп, өмірінің соңына дейін Норжманы бір көруді армандап өтеді. Әңгімеде өмірде болмасын, тіпті заманның ауыртпалығына қарамастан жаныңа жақын ең қымбат жаннан айырылмау керектігі айтылады. Әңгіменің негізгі идеясы жақын адамның қымбат екенін түсініп, оған қамқор болу керкетігі деп түсінемін.

Әдебиеттің ірі өкілдері

XX ғасырдың алғашқы жартыжылдығындағы моңғол әдебиетінің ірі өкілі ретінде Хуульчи Сандаг пен Рабджаа (1803-1856) танылды.

Рабджаа

Рабджаа лирик ақын болды. Әкесі шығыс гоби аймағында өмір сүрген, кедей қойшы болған. Сегіз жасынан IV гобиялық хутухтаның (иерархияняң ең жоғарғы саны) мұрагері саналды. Бұл жас баланың өміріне үлкен өзгеріс алып келді. Оған діндар адам болуға бұйырды. Рабджаа санға қажет білім алып, қасиетті жер Амдоны, таулар Утайшань, Алашань, Пекинді аралаған және бірнеше діни орындар ашқан. Замандастарынаң жазып кеткен естеліктері бойынша, өте жоғары дәрежелі сан болғанымен, адамгершілік келбетін сақтап қалып, адамдармен қарым-қатынаста қарапайымдылық байқалып тұратын делінген. Ол айтқанынан қайтпайтын, әділдік жолында феодалдарға да қарсы тұра алатын адам болған. Д.Рабджааның шығармалары оның демократияшыл, өте ақылды, білімді адам болғандығын көрсетеді. Бүгінге дейін Рабджааның ғибратты, философиялық ойға құрылған моңғол тілінде 170, ал тибет тілінде 180 өлеңі жеткен. Ақын өлеңдерінде өзі өмір сүрген заман келбетін көрсете білген. Оның шығармаларында фольклормен байланыс, моңғол әдебиетінің дәстүрі мен тибет поэзиясының жүйелі қолданылуы тән. Рабджааның өлеңдері дәстүрлі үрдіске сай: туған жер, ана, махаббат тақырыптарына арналған. Оның көбісі халықтық әндер ретінде сақталған. Әйел жанының сұлулығын дәріптелетін, моңғол халқы сүйіп орындайтын атақты «Намысқа толы» әні Рабджааның авторлығымен жазылған. Рабджааның мұрасын көбіне үгіт, насихат өлеңдері - сургаалы құрайды. Сонымен қатар, ол ең бірінші моңғол драмасының («Айлы көкетің ғұмырнамасы») авторы. 1832 жылы қойылған бұл спектакльдің әуенін жазған да Рабджаа. Рабджаа – ірі тұлға, майталман ақын ретінде халық есінде сақталып, әдебиет тарихында қалған адам [4].

Хуульчи Сандаг

Уг жанрының толықтай дамыған түрін туырып салма ақын Хуульчи Сандагтың (1825-1860) еңбектерінен көре аламыз. Сандаг – жеке есім, Хуульчи – әңгімеші дегенді білдіреді. Моңғолияның Дорноговь аймағында дүниеге келген. Сандагтың өкпе, наз, ой-әдебиетінде сыни көзқарасты білдіретін бағыт байқалды. Табиғат құбылыстарын, өсімдік, жануарларды сөйлете отырып, Сандаг жетімдердің қасіреті туралы («Анасынан айрылыған бота»-"Эхээсээ салсан ботгоны хэлсэн нь"), айрылысудың қиын екені туралы («Жел айдаған алқаптың сөзі», «Көктемде еріп бара жатқан қардың сөзі»-"Хаврын хайлаад урсаж байгаа цасны хэлсэн" ) адамдарға жеткізгісі келді. Аллегорияны пайдалана отырып, ауыр еңбек туралы («Күзетші иттің мұңы»-"Тэжээсэн нохойн үг"), жалқаулық, атқамінерлердің рақымсыз әрекеттері, олардың адмадарға деген мейірімсіздігі жайлы («Жақсы және жаман шенеулік пен хатшы туралы сөз») әңгімелейді. Шығармаларында қарапайым адамадардың тіршілігі ауызекі сөйлеу тілімен жазылғандықтан, ол халық арасына тез таралды.

Пайдалынған әдебиеттер

1. История всемирной литературы. Академия Наук СССР. Институ мировой литературы им. А.М.Горького. Москва: «Наука», Т.З.1985
2. Қуандық Шамахайұлы. Моңғол әдебиеті: Дәстүрі бай, бағыты жаңа. Түркістан, 2012, 2 ақпан.
3. Бек Сүйіндік. Ұлт рухын іздеу. Қазақ әдебиеті, 2011, 22 шілде, (№ 28/29).

Сыртқы сілтемелер

• http://www.alemadebiety.kz/ Мұрағатталған 14 желтоқсанның 2014 жылы.
• http://www.legendtour.ru/