Музейлік коллекциялар мен жинақтар

Музейлік коллекциялар мен жинақтар. Еліміздің әр түрлі музейлерінің қорлары мен зкспозицияларында қазақтың төрт жүзден астам көне музыкалық аспаптары сақтаулы. Осы бай коллекциядан қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеу үшін ғылыми құндылығы зор өте сирек кездесетін ондаған көне аспапты кездестіруге болады. Олардың арасында домбыра, қылқобыз, сыбызғы, шаңқобыз, шертер, шыңдауыл, даңғыра, дабыл, дауылпаз, асатаяқ бар. Ленинград пен Москваның музейлері қазақтың музыкалық аспаптарына бай, бұл аспаптар мұнда өткеп ғасырдың орта шенінен бастап түсе бастаған. Оларды жинауға алуан түрлі мамандық иелері: көрнекті ғалымдар, этнографтар, тарихшылар, дәрігерлер, суретшілер белсене ат салысқан. Орыс ғалымдары халық әндерін жазып алумен және музыкалық аспаптарды жинаумен айналысқан, сондай-ақ халық творчествосын зерттеуге көп көңіл бөлген. Этнографиялық заттарды іздеу үшін арнайы экспедициялар ұйымдастырылған.

Қазақ халқының көрнекті ағартушылары музыкалық этнографияға аса зор үлес қосты. Абай Құнанбаев өзінің досы, мамандығы бойынша дәрігер, Харьков университетін бітірген саяси жер аударылған Нифонт Долгополовпен бірге 1885 жыл мен 1893 жылдар аралығында бірыеше музыкалық аспап тапқан. 1885 жылдың жазында Долгополов Абай аулында қонақта болады. Ол Абай аулынан 50-ден астам этнографиялық зат жинаған. Абай әсіресе ең сирек кездесетін музыкалық аспаптарды жинауға назар аударады. Семей қаласындағы Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық музейінде үш ішекті екі домбыра, қияғы тым қарапайым екі қылқобыз, сыбызғы және әсем безендрілген сілку арқылы дыбыс шығаратын аспап асатаяқ сақтаулы. Бұл аспаптар 1883 жылы ұйымдастырылған Семск өлкетану музейінің қорында 1964 жылға дейін сақталып келген.

1910 жыл Томскіде поляктың революционер ақыны Густав Зелинскийдің (1809—1881) орыс тілінде жазған «Қырғыз» атты дастаны басылып шықты. Жалпы алғанда әлі күнге дейін жұртқа оншалықты белгілі болмай келе жатқан бұл басылым тек әдеби шығарма ретінде ғана емес, сондай-ақ этнографиялық зерттеу ретінде де белгілі бір дәрежеде құнды дүние. Дастанда қазақтардың тұрмысы мен әдем-ғұрыптары кеңінен баяндалады. Суретшілер Г. Гуркин мен В. Белослюдовтың Абай музыкалық аспаптарын бейнелеген суреттері музыка зерттеушілер үшін бағалы материал. Олардың кейбірі сақталған.

Совет Одағының 60-тан астам халқы мен ұлтының тұрмысы менмәдениетін жан-жақты сипааттап көрсететін Ленинград КСРО халықтары этнографиясының, мемлекеттік музейі шын мәнінде дүние жүзіндегі аса ірі қазыналардың бірінен саналады. Бұл күнде музейде музыкалық аспаптардың мейлінше бай коллекциясы бар, онда тек қазақтардікінің өзі ғана 50-ден асады.

Алғашқы аспаптар музейге 1901 —1902 жылдары сурстші С. М. Дудиннен және қазақтың музыкалық фольклорын зерттеуші С. Г. Рыбаковтан келіп түседі. Олардың кейбірі бірнеше көне домбыра, қылқобыз бен шаңқобыздар болған.

Музейдің, архив документтерінде сирек кездесетін аспаптар іздестірілгені жөнінде мәліметтер бар. Өзінің қазақ жеріне жасаған саяхаты жөнінде Географиялық қоғам советінде есеп берген С. Г. Рыбаков бақсыдан көріп, өзі сатып алған аспап туралы баяндайды. Бұл аспаптың басында және мойнында мүйіз тәріздес сылдырмақтары бар төрт темір ілмек бекітіліпті.

Музей коллекцияларында бәрінен де домбыра көп кездеседі. Олардың кейбірі аса шебер жасалған. Көптеген домбылардың бітімі өзгеше, безендірілуі әсем, ою-өрнегі ғажап.

Көптеген даналарын саралай қарап отырып, аспаптардың жасалуы қандай-қандай жолдан өтіп, қалай дамығаны туралы түсінік алуға болады. Олардың кейбірінде баяғыда-ақ қолданудан қалып жоғалған шертіп ойналатын аспаптардың жекелеген белгілері сақталыпты, ал мұның өзі ғылым үшін аса бағалы материал. Шанағына көн тері керілген, ал мойнында пернесі жоқ аспап аса көңіл аударарлық. Көлемі шағын, түрі мүлде қарапайым ол тұтас ағашты ойып жасалған, құрылысына қарағанда шертерге ұқсайды.

КСРО халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде асатаяқтың өте сирек кездесетін бір данасы сақтаулы. Оның басына төрт металл сақина және төрт дөңгелек жалпақ металл пластинка ілінген. Асатаяқты көбінесе бақсылар пайдаланған, өйткені олар асатаяқты сермеп бақсылық жасаған кезде жацағы темір теңгешелер бақсының әр түрлі қимылына орай сылдырлап-сыңғырлап неше түрлі дыбыс шығаратын болған. Коллекциялық тізімде (№ 1062- 1112) айтылғандай, «алба-жұлба қырғыз билеп жүріп көмейінен дыбыс шығарады, қолындағы асатаяғын сермеп салдыр-гүлдір еткізеді». Көне асатаяқты алып келген адам Орыс музейінің этнографиялық бөлімінің тапсыруымен 1906 жылы Семей губерниясында болып қайтқан аспап жинаушы П. Бекетов. Металл сылдырмақтарды, қоңыраулар мен сақиналарды тек асатаяқтан ғана емес, қазақтың басқа да музыкалық аспаптарынан көруге болады. Кішкентай қоңыраулар қылқобыз бен домбыраның басына, сондай-ақ шанағының ішіне де ілініп қойылатын. Мұның өзі темір теңгешелерді тек бақсылар ғана емес, сондай-ақ халық арасындағы орындаушылар да пайдаланғанын көрсетеді.

КСРО халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде бірнеше шаңқобыз сақтаулы, оларды республикамыздың кейбір оңтүстік аудандарынан кездестіруге болады, бұл жақта олар шаңқауыз деп аталады. Аталмыш музейде шаңқобыздың жұқа ағаш пластинкадан жасалған бір данасы бар. Суреттеп жазуында шаңқауыз деп аталған бұл аспапты Сырдарияның сағасынан суретші С. М. Дудин 1902 жылы тауыпты. Шаңқобыздардың шашақ тағылған әрі өрнектелген әйел кебісіне ұқсас өзгеше әдемі қорабы болған.

КСРО Ғылым академиясының Антропология және этнография музейінде (музейді 1714 жылы Петр I ашқызған) жиырмадан астам қазақ аспабы бар. Солардың бірі тұтас ағаштан ойып жасалған домбыраны аспап жинаушы К. Н. Делазари 1898 жылы Жетісудың Лепсі уезінен әкелген. Ою-өрнекпен әшекейлендіріп жасалған екі көне домбыра Ақмола облысынан әкелініпті. Бөлек тақтайшалардан құрастырылған шанағы үш бүрышты болып келген бірнеше домбыра да осында.

Қылқобыздың жасалу түрі де, үлкен-кішілігі де әр алуан әлденешеуі жиналыпты. Олардың ішіндегі бақсылардың пайдаланғандары жай адамдар тартқаннан едәуір өзгеше. Мысалы, бақсы қылқобыздың басына үкінің қағырсынын тақса, шанағына айна орнатқан, әр түрлі темір теңгешелер ілген. Бір қобыздың жасалуы өзгелеріне мүлде ұқсамайды, өйткені оның ожау сияқтанып жасалған қос панағы бар. Бұл аспапты этнограф Д. Д. Букинич 1925 жылы Торғай уезінен әкеліпті.

Музейде металдан жасалған көлемі әр түрлі үш шаңқобыз бар екен. Олардың ағаш қораптарының әдемілігі, ондағы нәзік ою-өрнек көз тартады.

КСРО Ғылым академиясыныц Антропология және этюграфия музейінде ұрып ойналатын аспаптар — асатаяқ пен шыңдауылдың бір-бір данасы сақтаулы. Темір сырқырмақтар тағылған, ағаш таяққа ұқсас асатаяқ Петербергте 1898 жылы Жетісу губерниясының Лепсі уезінен келінген. Шыңдауыл— шанағы металдап жасалынып, ұрып ойналатын аспап. Оны суреттеп жазғанда (№ 410- 12) литапра типіне жатқызып, бірақ барабан деп қате тапты.

Музейдің коллекциясы белгілі ғалымдардың, этнографартардың, музыка қайраткерлерінің сыйға тартқан музыкалық аспаптарымен толыға түскен. Мысалы, академик С. Берг 1902 жылы музейге өзі Қазалы уезінен әкелген домбыраны сыйлайды. Екінші бір домбыраны музейге кадемик Е. Н. Павловский тарту еткен. 1930 жылы музей бір тамаша қылқобызбен толығады, оның иесі белгілі тузыка зерттеушісі Н. Ф. Финдейзен болыпты.

Көрменің экспозициясында әр түрлі музейлердің коллекцияларынан алынған, сондай-ақ қазақтың халық музыкасын зерттеуші белгілі ғалым С. Г. Рыбаковтың, орыс халық аспаптарының тұңғыш оркестрін құраушы В. В. Андреевтің және тарихи-музыка зерттеушісі Н.Ф. Финдейзеннің жеке музейлерінен түскен аспаптар мол.

Көне домбыралар бір-біріне мүлде ұқсамайды. Олардың кейбірінің шанағы сопақша болса, кейбірінікі дөңгеленіп, ал енді бірі үш бұрышты болып келген. Домбыралардың бастары да әр түрлі әдемі жасалған. Мысалы, бір домбыранын, басына темір теңгешелер ілініпті, бұл тым сирок кездесетін жағдай, екіншісінде — екі ішекті (ішекті бұрап) күйге келтіру үшін бір ғана құлақ бар. Қылқобыздың жасалуы да ә түрлі. Мысалы, екі аспаптын, басыма және мойнына үлкендігі әр қилы темір теңгешелер тағылған. Екіншісінің шанағына салпыншақтар, айна және дөңгелек қаңылтырлар бекітіліпті, жиек-жиегін әдемілеп өрнектепті. Тағы бір қылқобыздың басы мен мойны сүйекпен әшекейленген. Барлық қылқобызға аттың қылынан екі ішек тағылыпты.

Экспозицияға көлемдері әр түрлі екі шыңдауыл қойылған. Олардың мыс шанағының бір жақ бетіне көн тері қапталыпты да бүйірлеріне аспапты іліп қоюға ариап қайыс тағылыпты.

Театр, музыка және кинематографияның Ленинград мемлекеттік институтыныц аға ғылыми қызметкері, өнер зерттеу ғылымының кандидаты A. М. Мирек қазақтың көне музыкалық аспаптарын алу үшін 1975 жылы Алматыға келді. Белгілі шебер О. Бейсембаев аспаптың бірнеше түрін жасаған еді, соның кейбірі A. М. Мирек арқылы музейге берілді. Олардың ішінде көне жетіген, әр түрлі етіп жасалған домбыралар, қылқобыз, әдемі қорапты сыбызғы, шертер, қамыс сырнай, саз сырнай, үскірік, асатаяқ, кіп-кішкентай әйел кебісіне ұқсатып жасалған қорабы бар темір шаңқобыз, ағаш шаңқобыз. Осының арқасында Ленинградтағы Тұрақты кәрмеде қазақтың музыкалық ао паптарыныц бірегей коллекциясы әжептәуір толыға түсті. Ал, Москвадағы М. И. Глинка атындағы музыкалық мәдениеттің орталык, музейінде музыкалық аспаптардың аса ірі коллекциясы бар. бұл музей 1934 жылы ұйымдастырылған. Оның қорында қазақтың музыкалық аспаптарының отыздан астам данасы сақтаулы. Көке музыкалық аспаптардан мұнда домбыраны, қылқобызды, сыбызғыны, даңғыраны және шыңдауылды көруге болады. Соңғысы коллекциялық сипаттап жазуда (№ 266) «даул» дегі аталыпты.

Бұл аспаптардың кебін 1870 жылдары Орта Азия халықтарының музыкасын зерттеуші Август Федорович Эйхгорн жинаған. Бұл аспаптардың маңызы зор. Олардың кейбірі өте ертеде жасалған. Мұнда екі ішекті шертіп ойналатын аспапты көресіз, оның шанағына көн тері керілген, мойкында перне жоқ, ал басында жалғыз құлақ. KoAAeK" циялық суреттеп жазуда (№ 850) бұл аспап «қобыз» деп аталыпты, алайда құрылысына қарағакда ол кәне шертерге өте ұқсас. Оның көлемі: ұзындығы—74 см, шанағының ені— 12 см, тереңдігі—6 см. А. Эйхгорн сондай-ақ қылқобыздың темір сылдырмақтары бар сирек кездесетін бірнеше данасын тапқан.

А. Эйхгорн коллекциясында домбыралар ерекше қастерленіп қойылыпты. Бұл домбыралар жасалу түрі, безендірілуі, ою-өрнегі т.б. жағынан бір-біріне ұқсамайды. Кейбір домбыралардың шанағының бүйірінде де дыбыс шығаратын ойығы бар. Аталмыш коллекциядан ұрып ойналатын аспаптар шыңдауыл мен даңғыраны да көруге болады, олардың жасалғанына жүз елу жылдан асыпты. Коллекциялық сурет жазуда (№ 266) шыңдауыл жайында былай делініпті:

«Қазақтың ер басына іліп жүретін музыкалық аспабы— шыңдауыл, қол тоқпақпен ұрылады. XIX ғасырдың орта шенінде жасалған аспаптың шанағы, жезден болады.

Музейдің қорлары мен экспозицияларында Алматы музыка аспаптарын жасау шеберханасының шеберлері — Қазақ ССР өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Қамар Қасымов пен Имануил Романенколар 1936 жылы жасаған бірнеше аспап бар. Олардын, арасында домбыра-пикколо, домбыра-альт, домбыра-тенор және домбыра-контрабас; үш жәнс төрт ішекті қобыздар және қобыз-контрабас.

1934 жылы Алматыда өткізілген халық ішінен шыққан әнші-күйшілердің республикалық бірінші слетіне қатысқан Ысқақ Уәлиевтің сыбызғысы музейде сақтаулы. Музыкалық, аспаптарды сақтауға қолайлы болуы үшін халық іпсберлері тұтас ағаштан ойып немесе былғарыдан қорап жагаган. Кейбір шеберлер өздерінің музыкалық аспаптарып жинамалы етіп жасапты: мысалы, аспаптың мойны мен басы оның шанағынан бөліп алынатын болған. Нақ осындай өте сирек кездесетін, Түркістаннан табылған қобызды Москва мемлекеттік университеті жанындағы Д. Н. Анучкин атындағы антропология музейінен көруге болады.

Осы қобыздың суреті А. Масловтың 1911 жылғы басылып шыққан «Дашков әтнографнялық музейінде сақтаулы музыкалық аспаптардың суреттері келтіріліп, түсіндіріліп жазылуы» атты кітабынан табылған.

Свердлов облысының Алапаевск қаласында П. И. Чайковский атындағы Музей үйде КСРОхалықтарының, соның ішінде қазақ халқының да музыкалық аспаптарының үлкен де қызғылықты коллекциясы бар. Музей 1974 жылы ). Бейсембаев қолымен жасалған аспаптардың жаңа тобы тобымен толықты. Көне үлгілер бойынша он аспап жасалғаны, оның ішінде екі жетіген, шертер, домбыраның бірнеше үрі, сыбызғы, қылқобыз, екі түрлі асатаяқ бар. Осы еңбектің авторы музейге оның қызметкері В. Б. Городилина қылы екі көне аспап — XX ғасырдың басында белгісіз шебер жасаған шаңқобыз және формасы Шығыс Қазақстандағы үлгіге келетін, халық шебері Б. Шоқин жасаған домбыра сыйлады.

Қазақтың музыкалық аспаптарының анағұрлым толымды коллекцияларының бірі Қазақ ССР Орталық мемлекеттік музейінде жиналған. Онда жиырмадан астам музыкалық аспап сақтаулы. Олардың ішінде халық шеберлерінің қолынан шыққан көне домбыра, қылқобыз, сыбызғы, дабыл мен даңғыра бар. Әсіресе, Павлодар облысынан халық шебері Есалинов жасаған домбыра түрі мен ою-өрнегі жағынан ерекше көңіл аударарлық. Екінші бір домбыра өзінің құрылысы жағынан мүлде өзгеше—ол екі бөліктен тұрады. Музейге арналған бірнеше аспапты шеберлер Қ . Қасымов пен И. Романенко жасаған. Олардың арасында көрнекті қоғам қайраткерлері ұстаған домбыралар да бар. Мысалы, сүйекпен өрнектеліп, безендірілген домбыра Қазақстанда Совет өкіметін орнату жолындағы күрескер Әліби Жанкелдинге кезінде сыйға тартылған екен, ал ою-өрнегі әдемі екінші домбыраны КСРО халық артисі Күләш Бейсейітова сыйға тартқан көрінеді. бұл домбыра музейге 1960 жылы түскен. Осы секілді сыйға тартылған домбыра мен қобыздардың бірнешеуін Осакаровка музыка фабрикасы жасапты.

Қазақ ССР республикалық Орталық музейінде металл сылдырмақтары бар көне қылқобыз сақтаулы. Оның ішіне айна орнатылған, шанағы жартылай көн терімен қапталған. Екінші қылқобызды 1960 жылы Жамбыл қаласындағы халық шебері Қырғызбай Қаңтарбаев сүйекпен безендіріп жасапты. бұл аспаптың өзі және сыртындағы қорабы әдемілігі жағынан теңдессіз десе боларлық. Осы музейде ұрып ойналатын, әрі сирек кездесетін екі аспап бар, олар — 1936 жылы Шымкент облысының Малыбай селосынан табылған дабыл мен даңғыра.

Ысқақ Уәлиевтің сыбызғысы мен тамаша әнші Әміре Қашаубаевтың домбырасы музей үшін аса құнды экспонаттар. Әміренің домбырасын A. В. Луиачарскийдің арнайы ұсынысы бойынша 1925 жылы әншінің өзіне арнап жасаған. Әмірені жақсы білген және оның дарынын жоғары бағалаған A. В. Затаевичтің ұсыкысымен атақты әншіміз Францияға гастрольге шыққан совет делегациясының құрамында болып, Париж театрларының сахналарында дүйім жұртты тамсандыра қол соқтырғаныи бәріміз білеміз.

Сондай-ақ Алматы музейінде халық әншісі, композитор Жаяу Мұсаның үш музыкалық аспабы бар. Қылқобыз бен домбыраны Жаяу Мұсаның өзі жасағаныи айту керек.Қылқобыздың құрылысы да өзгеше: шанағының беті көн тсрімен емес, ағаш қақпақпен қапталған. Ал скрипканы Жаяу Мұса 1912 жылы Петропавл қаласында сатып алыпты. Әншінің ұлы Салық аспаптарды музейге сыйға тартқан.

Гурьевтегі, Оралдағы, Ақтөбедегі, Өскемендегі, Қарағандыдағы, Павлодардағы, Шымкенттегі, Қызылордадағы облыстық өлке тану музейлерінде қазақтың көне музыкалы аспаптарын кездестіруге болады. Сөйтіп, Москва, Ленинградта және біздің республикамыздың түрлі қалаларында қазақтың музыкалық аспаптарының он бір түрі сақтаулы.

Біз халық аспаптарының коллекциясын, сондай-ақ халықтың әнші, күйшілерінің орыпдауында ән-күйлерді жазып алып, жинақтап зерттеуге кірістік. Жиналған экспонаттардың ішнде әр түрлі аудандардан табылған домбыралар,сыбызғы, жетіген, шертер, асатаяқ, үш және төрт ішекті қобыздар, екі ішекті қылқобыздар, ағаш және металл шаң-қобыздар, даңғыра, саз сырнай, үскірік, қамыс сырнайлар, қос сырнай, керней, қоңырау — барлығы 300-ден астам қазақ экспонаттары бар. Аспаптар шырша, қарағай, қарағаш, қайың, жаңғақ ағашы, бал қарағай, арша тәрізді әр түрлі ағаштан жасалған, олар бір-бірінен үні, формасының өзгешелігі, құрылысы, қайталанбас ою-өрнегі, безендірілуі жағынан ерекшеленеді.

Коллекііияға еиген бірінші экспоиат — тамаша күйлердім, аг/гпрііі халық композиторы Дина Нүрпейісованың добырасы. Динаның артында қалдырған күйлері бүгін де халық арасында жоғары бағаға ие болуда. Домбыраны 1938 жылы шебер Арыстан Ермеков жасаған.

Жеке өзіміз жинаған аспаптардың ішінде Жамбыл облысы, Мерке ауданы, «Краспый Восток» колхозынан халық шебері Әбіқүл Ақкөзев жасаған домбыра ерекше. Өзінің түрі мен құрылысы жөнінен бұл аспап Қазақстанның оңтүстік аудаьдарына тән. Ол бүтін ағашты ойып жасаған. Он бір перне тағылған. Шанағының сол жақ бүйірі мен сырты оң жағы түгелдей дерлік ою-өрнекпен әшекейленген. Үстіңгі қақпағы сәл иіліп, ағаш шегелермен бекітілген. Шанағының бүйірінде араб әрпімен жазылған түсініксіз жазу бар. Бұл аспапты Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының түлегі Шекер Ахметжанов әкеліп тапсырған.

Сүйекпен әдемі безендірілген, шайтан тиегі ескіше жасалған тағы бір домбыра Өзбек ССР-і, Бұхар облысы,Тамды ауданының, тұрғыны атақты шебер Бекжасар Есембаевтың иелігінде болған. Оның қолынан шыққан домбыралардың бәрі сүйекпен шебер безендірілген. Аспаптарды жасауға қажетті материал ретінде тал мен қарағай пайдаланылған, ал безендіру үшін түйенің жамбас сүйегімен жіліншігі қолданылған. Аспаптарды ою-өрнекпен безендірмес бүрын сүйекті ұзақ қайнатып, әбден кептіріп алады. Содан кейін ғана оны домбыраға ойып орнатып бекітеді.

Осы еңбектің авторы бірнеше рет Шымкент облысының аудандарын аралап, көне музыкалық аспаптар іздеген еді. 1975 жылдыц көктемінде жолы түсіп көптен бері іздеген қылқобызды табады. Сайрам ауданындағы «Коммунизм» совхозының тұрғыны Тастан Қаңлыбаев (1929 жылы туған) бізғе тапсырған қияқпен ойналатык, сирек кездесетін бұл аспап жақсы сақталған екен. Оны аса бағалы зат ретінде Тастанның арғы үлкен ата-бабалары сақтап, біріыен-бірі мұра етіп қалдырыпты. Тастанның әкесі Қаңлыбайдың айтуына қарағанда, бақсылардың кем дегенде бес ұрпағына мінсіз қызмет атқарса керек. Аспаптың түрі мен құрылысы экспедицияның біріне қатысқан суретші И. Борисовтың 1768 жылы салған суретіндегі қылқобыздан аумайды. бұл сурет белғілі саяхатшы И. Гмелиннін, 1776 жылы басылып шыққан «Ресей мемлекетін мекендеуші барлық халықтар хақында» деп аталатын кітапта бар.

Шымкент облысының әр түрлі аудандарынан бірнеше домбыра жинап алынды. Олардың бірінде екі құлақтың орнында жалғыз-ақ құлақ бар, ал перне саны тоғыз. Шанағының ішінде бірнеше бұршақ бар, сол жақ бүйірінде тесік жасалған, шайтан тиегі жылжымалы. Коллекцияда белгілі композитор-домбырашы Сүгір Әлиевтің домбырасы да бар. Шанағының түрі сопақтау болып келген үш домбыра Талдықорған облысының, Панфилов ауданынан әкелінді. Олардың ішіндегі аршадан жасалғаны жергілікті шебер Адамбек Насырбековтікі. Аспаптың сегіз пернесі бар, қақпағы ағаш шегемен бекітілген. Екінші домбыра төрт сым ішекті болумен өзгешеленеді. Қазақстанның батыс аудандарына тән шанағы үлкен дөңгелек домбыраны да айта кету керек. Бұл аспап XX ғасырдың басында жасалыныпты.

Автордың коллекциясындағы Таулы Алтай автономиялы облысының Қосағаш ауданынан алынған домбыралар ерекше көз тартады. Бұл домбыралардың формасы ерекше әдемілігімен көз тартады, тембрі жұмсақ. Жергілікті шебер Бәрібай Шоқанов жасаған бұл домбыраларды Е. Берсімбаев пеи К. Құсманов деген күйшілер тартқан екен.

Коллекцияда сақтаулы үш ішекті қобыздың тарихы қыық. Осы аспаппен 1951 жылы белгілі қобызшы Фатима Алғаева Берлинде жастардың дүниежүзілік III фестивалің конкурсына қатысқан еді. Сонда европалық көрермендеp қобыздың сызылта шыққан үнін тұңғыш рет естіп, оны алай тартатынын алғаш көрген болатын. 1943 жылы бұл қобызды шебер Имануил Романенко тұтас ағашты ойып жасаған-ды. Кейінірек ңобыз бөлек тақтайлардан жасала істады, шанағының ашық қалатын бөлігі ағаш қақпақпен жабылып жүр.

Бұрынғы кезде екі бөліктен тұратын жиналмалы қылқобыздар болған еді. Екі бөліктін, бірі — басы мен мойны болса, екіншісі — шанағы. Нақ осындай аспап біздегі коллекцияда бар. Оны 1968 жылы Шымкент облысының, Созақ ауданынан белгілі қобызшы Жаппас Қаламбаев әкелінді. Аспапты шебер Жұбалы Ысмағұлов жасаған. 1935 жылы жасалған тағы бір қылқобызды Дәулет Мықтыбасв сыйға тартты. Жолымыз болып, сирек кездесеіп oн шақты сыбызғыны да коллекцияға қостық. Бұл сыбызғылар қурайдан, жезден немесе ағаштан жасалған. Бұларды бақташылар үрлеп тартқан. Осы сыбызғылардың моңғол Халық Республикасында Баян-Улэгэй облысында тұратын сыбызғышы Әлек Құмақаев жіберіпті. Сыртқы қорабы Шоқан Уэлиханов 1860 жылы Орыс музейіне сыйға тартқан қорапқа ұқсап-ақ тұр.

Коллекцияда да темірден жасалған оннан аса шаңқобыз ар. Олардыц қораптары халықтық көне үлгі бойынша әйел кебісіне ұқсас етіп жасалған. Шаңқобыздың алғашқы анасы 1966 жылы Бұхар облысындағы Тамды ауданынан ондағы қазақ ауылдарының бірінен әкелінген-ді. Оны өзі шаңқобызда ойнайтын шебер Ә.Қарабаев жасапты.

Коллекциядағы суреттердің ішінде белгілі, суретші Әбілқан Қастеев салған сурет бар, онда суретші өз аулы қазір Қалдықорған облысының, Панфилов ауданынан көрген ір тамаша асатаяқты бейнелеген. Біздер сол суретке қарап асатаяқтың бірнеше түрін жасадық.

Мыңнан астам түрлі сурет жиналды, олардан аспаптарың иебір түрлерін көруге болады, жасалу формасы, құрылысы, ою-ернегі, сыртқы қораптары бір-біріне мүлде ұқсаайды десе де болғандай. Кейбір аспаптар бұдан екі жүз ;ылдан әріде жасалған. Оларды қазіргілермен салыстыра тырып, іупақтыц музыкалық аспаптарыкың даму тарихын іилһіц nihil уга болар еді.

Фотоколлекцияда халықтан шыққан аспапта орындаушылардың, халық аспаптары ансамбльдерінің суреттері бар. Осы фотоколлекциядан Ықылас Дүкенов, Дина Нүрпейісова, Науша Бөкейханов, Лұқпан Мұхитов, Уақап Қабиғожин секілді асқан шеберлер тартқан аспаптарды, белгілі композитор Сейтектің шәкірті Мәжит Досмұхамбетов, Абай Құнанбаевтың немересі Исрайл, атақты әнші Әміре Қашаубаев ұстаған домбыраларды кездестіресіз. Әсіресе, тамаша безендіріліп сыйға тартылған бірқатар аспаптардын, суреттері көціл аударарлық. 1934 жылы халықтан шыққан орындаушылардың, Бірінші Республикалық слетіне арналып, қырық домбыра жасалынған-ды. Слетке қатысқан, сыйға домбыра алған өнерпаздардың ішінде Қали Жантілеуов, Ғарифолла Құрманғалиев, Нағима Әбіло ьа, Әмина Маметова және басқалар болды. Күләш Байсейітоваға, Мұхтар Әуезовке, Құрманбек Жандарбековке сыйға тартылған аспаптар көз тартарлық. П. И. Чайковский атындағы Москва консерваториясының жүз жылдығы құрметіне Алматыдағы тәжірибелік шеберханада қобыз бен домбыра жасалды.

Коллекциядан өте сирек кездесетін қосақталған ішектері бар, үш ішекті, сондай-ақ екі бөліктен тұратын жиылмалы домбыраларды көруге болады. Кейбір аспаптарды белгілі шеберлер Қамар Қасымов пен Имануил Романенко өрнектеп безендірген. Он саусақтарынан өнер тамған осы дарын иелерінің көптеген аспаптарды Прагада, Монреальда, Лейпципе т. б. қалаларда өткізілген аса ірі көрмелерде көрсетілді.

Құрманғазы атындағы оркестрдін, аспаптары фотоға түсірілді. Осындай фотолардың ішінен 1957 жылы Москваның музыкалық-эксперименттік шеберханасында жасалған аспаптар түсірілген фотоны айрықша атап айтпақпыз. 1958 жылы Москвада қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде осы аспаптармен ойнаған оркестр өнер сүйер қауымды қайран қалдырып, өз биігінен көріне білді.

Коллекцияда Осакаровка музыка фабрикасы мен Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясыпың музыкалық-эксперименттік шеберханасында жасалған аспаптардың да фот^осуреттері бар. Коллекция, әсіресе, экспедициялар және ғылыми командировкалар кезінде көне музыкалық аспаптармен ұдайы толықтырылып отырды.

1966 жылдың жазында Өзбек ССР-нің Бұхар облысы, Тамды ауданындағы қазақтардан екі көне қылқобыз табылды. Олар біз бұрын көрмеген, өзгеше түрде жасалған жерғілікті шебер Ж. Таймановтікі екен, ал екіншісі күГіші С. Досмұратовтікі. Досмұратовтың қылқобызы тағы сшкінің мойын терісімен қапталыпты. Сондықтан да болар, үні құлаққа жағымды, майда қоңыр.

Көне музыкэлық аспаптарды жинау ісінің таза танымдық, түрғымен бірге практикалық маңызы зор. Оларды мұқият зерттеу анағұрлым жетілдірілген жаңа аспаптар жасауға көмектеседі, ал мұндай аспаптарға, әсіресе біздің солистеріміз, коллективтер мен көркемөнерпаздар үйірмелері зәру болып отыр.