Мүлкәлән күмбезі

Мүлкәлән күмбезі немесе Молда-Қалан мазары немесе Мүлкәлән кесенесі – шамамен 16 ғасырда жеткен сәулет өнері ескерткіші. Сырдария ауданына қарасты Іңкәрдария ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 3 км жерде, Жаңадария өзенінің жағасында орналасқан.

Мүлкәлән (Молдан-қалан, Қалан-ұлы) - бұл Мехереғланның лақап есімдері. Мехереғлан - осы жерлердегі белгілі әулие-әнбие, қазіргі кезде де халықтың арасында үлкен танымалдылыққа ие. Аңыздар бойынша, ол - суармалы жер шаруашылығымен айналысқан, жеті жерде бір мезгілде үйі болған. Мехереғлан жергілікті басқа әулие Мағзұммен жақсы таныс болған; тіпті олар бір бірімен кім қайда жерленеді деп әзілдескен екен.

Кесене сипаты

Кесене қам кесектерден тұрғызылған көптеген қоршаулары мен қабір үсті ескерткіштері бар үлкен қорымның түкпірінде орналасқан.

Ескерткіш шаршы пішінді күйдірілген кірпіштерден (23×23×5 см, 10 қатар + 10 жым = 0,64) тұрғызылған, жоспарындағы аумақтық өлшемдері - 9,26×12,28 м. Ескерткіш қазіргі кезде қайта жөнделген: оның күмбезі (негізіне дейін) , бетше босағасы (беткі және жоғары бөліктері) қатты бүлінген, тұрқының қабырғалары ойылған.

Ескерткіш жоспарында шаршы пішінді болып келген, төбесі төмен күмбез асты барабанында тұрған күмбезбен жабылған. Кіребері ойығы оңтүстік-батысқа бағытталған. Ұзына бойы мен көлденең остерінде барабанның жоғарғы бөлігі мен күмбез негізін алып жатқан төрт тесік бар.

Ескерткіштің корпусында сәл ауытқу бар, ол іс жүзінде безендірілмеген, тек негізгі қасбетте орналасқан бетше босағаның екі жағындағы екі аркалы қуыстан басқасы.

Кіреберіс ойығының үстінде жазуы бар филенкаларға арналған қаландының тікбұрышты шығыңқы бөлігі бар.

Камераның шаршы пішіндес негізінен күмбез шеңберіне өту сегіз қырлы қабаттың тромпталуы арқылы беріледі. Камераның төменгі бөлігіндегі әр төрт қабырғаларының ортасында сүйірлене жасалған ойықтар орналасқан, архивольттің үстіңгі бөлігі кірпіштің жалпақ бетімен қаланған. Ойықтың қабаттары ұшына қара сүйірленген , орта тұсында ойықтың қабырғалары камераның қабырғаларына қарағанда тереңдей түседі, бұрыштағы ойықтардың қуыстары камераның қабырғаларына тұтаса орналасқан, сөре тәріздес үш кірпіштен қалана отырып, жарты күмбездің сыртына қарай жалғасады. Ойықтың тромпталуы шаршы пішінді камераның төменгі бөлігінен ерекшеленеді. Оның шығыңқы сөрешесі сегіз қырлы ойықтың күмбез шеңберінің негізіне ауысқан. Өйткені күмбездің төменгі қатарының салмағын жеңілдету үшін әр сегіз қырдың бұрышына қуыстар қарастырылған.

Жөндеуге дейінгі ішкі көрінісінде сылақтың қалыңдығы сақталған, едені күйдірілген кірпіштерден төселген. Камераның солтүстік бұрышында әулиенің қабір үсті ескерткіші орналасқан. Масаханамен жабылған огның үстіне Құран ілінген. Камераның оң жақ жартысында бір қатарда орналасқан, өқам кесектерден қаланып, күйдірілген кірпіштермен жиектелген бес қабір үсті ескерткіші бар.

Елденнен бірнеше қабатта ескерткіш бойындай қамысты тығыздап дымнан қорғау үшін салған. Өйткені қаланған қабырғалар мен порталдарға көлденең ағаш қадалар салынған.

Мүлкәлән кесенесі - ортағасырлық мұсылман архитектурасының дәстүріне салынғна, сонымен бірге Орта Азияның солтүстік бөлігіндегі көшпенділерге тән «дахистандық» бетше болсағам типін де қолданған. Сонымен қоса, ескерткіш үлкен маңызға ие.

1982 жылы республикалық маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштер тізіміне енгізілді. 1985 жылы қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Күмбезге қатысты материалдар Қызылорда облысы тарихи-өлкетану музейі мен Алматы қаласындағы «Ескерткіштер» ғылыми-зерттеу институты архивінде сақтаулы.