Мұхтар Әуезовтің әдеби мұрасы

Мұхтар Әуезовтің әдеби мұрасы. Жазушы, драматург, ғалым, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері ретінде Әуезовтің әдеби мұрасы аса мол әрі жан-жақты. Бұрын жазылып, кейін қайта айналып соғуға мүмкіндігі болмаған кейбір көркем шығармалары, ғылыми еңбектері мен мақалаларының жобалары, хаттары, жолжазбалары, ғылыми диссертациялық еңбектерге жазған пікірлері де әдеби мұраға жатады. Алғашқы туындысы - «Қазақтың өзгеше мінездерінен» бастап, бітпей қалған соңғы «Өскен өркен» романы, «Америка әсерлері» атты сапарнамасы мен «Есте болар сөздер» деген атпен жазып жүрген әр алуан ойлар, толғаныстар, бейнелі сөздер жиынтығынан тұратын жазбалары сияқты мұралары көпке мәлім. Мұралық құнын арттыра тұсетін «Еңлік - Кебек», «Қарагөз», «Хан Кене» пьесаларының 2-3 нұсқалары болса, одан кейінгі туындыларының көпшілігінде бұл жағдай жиі кездеседі. 30-жылдарға дейінгі жазғандарының қолжазбалары бізге жетпегендіктен, олардың ерекшеліктері туралы айту қиын. Одан бергі «Түнгі сарын», «Тартыс», «Абай» (трагедия), «Абай жолы», «Алуа», «Әйелжолы», «Түркістан солай туған», «Дос - Бедел дос», «Өскен өркеннің» нұсқалары да мұра ретінде саналады.

Тақырыбы, көтерген мәселесі бір болғанмен, әр түрлі бағыт пен мақсатта көркемдік шешімін тапқандары мүралық қасиетін биіктете, түрлендіре түседі. Абай туралы жазған пьесаларының өзі салаланып жатыр: «Абай» - трагедия, «Абай» - киносценарий, «Абай» - либретто, «Абай» - әдеби сценарий. Бұлардың аты бірдей де, мазмұн-мәні, түр-құрылысы бөлек-бөлек. «Абай жолының» алғаш жарық көрген кезінен бастап, соңғы басылымына дейін бірнеше нұсқалары қалыптанды. Қазіргі оқырманға белгілі 4 кітабынан басқа «Ақындар ағасы», «Ақын аға» және жеке бастыруға болатын алғашқы қолжазбалық нұсқалары бар. Бұларға ақын туралы ел аузынан жинаған естелік, деректер де енеді.

Ұлы суреткер жинаған деректерге қатысты жазбаларының ішінде өзінің бітім-болмысын танытарлық толғаныстары бар. 1943 ж. ел-жерді көз алдынан тағы бір өткізіп, көңіл-көкейіне тоқып, жаңа, тың әңгімелер есту ушін Абай ауданына барады. Сонда көрген, естіп-білгендері туралы былай деп жазыпты:

«Сағынып кеп, тағы да баяғы сабаққа бара жатқан күндердегі әрбір түп шилерге, әрбір асық ойнаған тауларға «енді қайта айналып сендерді көрем бе, жоқ па»

деген қимас көңілмен қоштасып, үлкен көңілмен кетіп барам. Ағам (әкем), жеңешем (шешем), кәрі апам (үлкен шешем), қадірлі ағам Қаске (Қасымбек), жаны жылы, жақсы жеңгем Қалия, апам Күлсім, інім Сабидал - бәріңнің де қабірінді көріп өттім. Бірде-біріңнен титтей де реніш шеккен шағым жоқ екен. Ойласам: мен өзімді соншама жақсы көрген, соншалық сүйген мендей жаман баладан көп-көп үміт еткен жақсы жандар ортасында туып өскен екем. Соңғы күндер Қаске түсіме енді: әппақ киімі бар, бірақ ренішті халде көрінді. Жан ағам жаңылмаспын:

«Жақсы бол, ұл бол, ел сүйетін азамат бол. Құр бос күн көргіш пысықай бірдеме болам десең, ата-ананың үмітін жер еткенің» деген сөзіңнен. Ендігі қалған тірлікте қарызым да сол, іздер, барар мұратым да сол ғана»

Осы секілді көптеген жазбалары әдеби нұсқа болуға жарайды. «Абай» трагедиясына қатысты ізденістері эпопеяның жазу барысындағы ізденістерінен мүлде бөлек. Трагедиясында романдағыдай нақты өмірлік деректерден гөрі, ойға шақыратын арғы-бергі дүниелерге көбірек назар аударатындығы байқалады. Олардан Абай ойына, айналасындағыларға үйлесетін, түйін түйіндеуге жарайтын ойлар кезіксе, қағазға түртіп алып отырған. Ондайларды: «1. Инемен құдық қазу кей көкіректен қаскөйлікті қуудан оңайырақ-ау. 4. Ат мініп жау іздеп қайтесің, жау өзіңнің ішінде (надандығыңда, ісіңде). 6. Жүз оқ атып желге кетіргенше, бір оқ атып жебе бұз. 7. Отты тіл жағады (Оразбай, Әзімбай туралы. - Абай). 12. Қапқан иттен өш алам деп, мен де қапсам, аузымда не қасиет қалады. 17. Жолға қарсы болса, су да ішпе, пәтуа соны тілесе, қан да тек. 19. Қанды ауыз қорқау үзіп жейтін жолбарыс барын ойлай ма?» (№-28-папка) тәрізді бейнелі сөз бен ойларды батыс пен шығыстың ойшылдарынан, қазақтың өз шешендік сөздері мен мақал-мәтелдерінен іздеді. Бұлар да муралық қалпымен, өзіндік ерекшелігімен көңіл аударады.