Мәжит Мұқанов

Мұқанов Мәжит Мұқанұлы (1920-1985) – қазақ психологы. Жалпы, даму және этникалық психология саласындағы маман, Қазақстандағы психология ғылымының танымал жетекшісі және ұйымдастырушысы. Психология ғылымдарының докторы (1980), профессор.

Он бес жыл бойы КСРО ОП-ның республикалық бөлімін басқарды. Жыл сайынғы университет аралық ғылыми «Психология» журналының (1970-1981) бас редакторы болды. А.И. атындағы Ленинград педагогикалық институтын бітіргеннен кейін. Герцен және С.М. атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің аспирантурасы. Кирова кандидаттық диссертациясын қорғап, 35 жыл бойы Алматыдағы университеттерде психологиядан сабақ берді.

1958 жылдан өмірінің соңғы күндеріне дейін атындағы ҚазПИ-де қызмет етті. Абай, 1968 жылдан бастап Қазақстандағы алғашқы психология кафедрасын басқарды. М.Мұқанов қазақ этносының мәдениеті мен әдет-ғұрпының терең білгірі болды.

Өмірі

Мұқанов Мәжит Ақтөбе облысының Шалқар ауданында туған.

Еңбек жолын 1934 жылы Ақтөбеде жұмысшы болып бастаған. 1939 жылы Вольскідегі әскери-әуe училищесін бітіреді, соғысқа қатысқан. 1945 жылы Ақтөбедегі темір жол училищесі директорының орынбасары.

Ұлы Отан соғысынан оралғаннан кейін Ленинградтың Н.И.Герцен атындағы педагогикалық институтын бітіріп (1949), кейіннен Қазақ университетінде психология мамандығы бойынша аспирантураны тәмамдайды,

1950 жылы профессор Т.Тәжібаевтың жетекшілігімен кандидаттық диссертация қорғайды. Мұнда ол қазақ жауынгерлерінің ұлттық психологиясына, халқымыздың Отан соғысы майданында көрсеткен ерлік, батырлық қимылдарына талдау жасайды.

1953-60 жылдар арасында Алматының шет ел тілдері педагогикалық институтының, 1960-1985 жылдары Қазақтың Абай атындағы пединститутының психология кафедрасының меңгерушісі болды.

М.Мұқанов 1980 жылы докторлық диссертация қорғап, кешікпей профессор атағын алды. Ол жалпы психология, жас, педагогикалық, этнос психологиясынан жазылған оннан аса жеке еңбектердің авторы.

Зерттеу жолы

• Ғалымның көп жылдар бойы зерттеуі ақыл-ой, интеллект мәселесін, бұлардың адамның жан дүниесіндегі алатын орнын анықтауға, ойлау әрекетінің мән-жайын ашуға арналған. Автор ақыл-ойдың өрістеп отыруын тарихи-этникалық тұрғыдан зерттеп, әрқилы дәуірдегі адам интеллектісінің дамуы оның өмір сүрген ортасына, тіршілік жағдайы мен әлеуметтік қарым-қатынасына байланысты болып отыратындығын қазақ елі өмірінен алынған нақтылы деректермен дәлелдейді. Мәселен, ол қазақ халқының Қазан төңкерісіне дейінгі өмір тіршілігі мен экономикалық жағдайына, әлеуметтік ортаға байланысты ақыл-ойы мен интеллектісінің дамуындағы бірсыпыра өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасу жолын арнайы жүргізілген тәжірибелер арқылы сипаттайды.
• Ол халқымыздың ақыл-ойы мен өмір тәжірибесінің жиынтығын ғылымда продуктивті және рефлексия (ой жүйелілігі) деп аталатын ғылыми атаулар төңірегінен іздестіреді. Осы айтылған жан қуатының көріністерінің айтыс өнері мен мақал-мәтелдерде орын алатынын айта келіп, ғалым өзге кісінің жағдайына көңіл аударып, оның ішкі ойын өзіне айтқызбай-ақ алдын-ала білу, яғни ғылыми тілде когнитивтік эмпатия деп аталатын жан қасиетін Сырым батыр мен жас келіншектің арасындағы өткір сөзге құрылған диалог арқылы жақсы көрсетеді. М.Мұқанов сауатсыз адамдардың (тәжірибе қытайдан келген қазақтарға жасалынған. – Қ.Ж.) ойлау қызметінде де рефлексия бар екендігін дәлелдеп, әр халықтың тарихи дамуында айналысқан кәсібі (қазақтар үшін мал шаруашылығы) оның өзіндік ақыл-ой ерекшеліктерінің қалыптасуына елеулі әсер ететіндігін байқаған. Мәселен, тәжірибе жасауға қажет болған жағдайда олардың май шамның орнына тезек отын пайдалануы. Автор оқымаған адамдарда теориялық пікір айту кездеспейді деу қате, өйткені, теорияның төркіні тәжірибеден өрбіп отырады деп түйіндейді. Зерттеуде әр халықтың өмір сүру барысында, тұрмыс-тіршілігінде кездесетін түрлі ырым-жорамалдар әртүрлі заттар мен құбылыстардың түр-түсін, жеке қасиеттерін айыра білудегі кейбір өзіндік ерекшеліктері (бұған жағрапиялық орта, сондай-ақ табиғаттың экологиялық жағдайлары маңызды әсер ететіндігі), адамның өсіп-жетілуіндегі ауызекі сөз бен жазба сөздің ес процесінде тигізетін түрлі ықпалы туралы сөз болады.
• М.Мұқанов жүргізген ендігі бір экспериментте оқымаған сауатсыз адамдардың есте сақтау қабілеті күшті болатындығы анықталған. Мәселен, көшпенді ата-бабаларымыздың тыныс-тіршілігінде жазба деректердің болмауы, түрлі ақпарат хабары мөлшерінің аздығы, сезім мүшелерін қосарлай пайдалануы олардың суырыпсалма, шешендік қабілетінің күшті болуы М.Мұқановтың пікірінше ауызекі сөз әлдеқайда көп сақталады, өйткені ол жиі пайдаланылады. Және жұрт бұған бар ықылас-ынтасын салады, ал жазба сөздің есті онша өсірмейтіндігі – оқыған адамның білгендерін қағазға (қойын дәптеріне) жазып алуға әдеттенгеніне байланысты болса керек.
• Автор кейбір ғалымдардың «халықтардың жағрапиялық орналасуына, ұлтына, т.б. қасиеттеріне қарап тілдері бай, кедей деп бөлетіні, мәселен, «Түркі тілдес халықтардың тілі кедей, күрделі ойды жеткізуге икемділігі аз, өйткені бұл тілдер тек кейінгі кезде ғана қалыптасты», – дейтін ұшқары пікірлерін әшкерелеп, оны нақтылы фактілер келтіріп дәлелдейді. Шындығына келсек қазақ халқының сөз байлығы кейбіреулер айтатындай, әсте кедей емес, қайта тілдік қоры орасан бай өркениетті халықтардың қай-қайсымен болса да жарысқа түсе аларлық, дариядай мол дүние. Мәселен, Ш.Жанәбіловтің «Қазақ тіліндегі мал шаруашылығының терминдері» деген зерттеуінде (1953) негізінен мал шаруашылығымен айналысқан ата-бабаларымыз төрт түлікке байланысты үш мыңнан аса атаулары бар екен. Соның ішінде тек түйенің өзіне ғана қарасты үш жүздей сөз кездесетіні нақты деректер арқылы көрсетілген. Сондай-ақ қазақтың он томдық түсіндірме сөздігінде «көз», «бет» ұғымдарының әрқайсысының қырықтан астам синонимдерінің бар екендігі де көп жайтты аңғартса керек. Өзінің этнос психологиясына байланысты көп жылғы зерттеулерін қорытындылай келіп, профессор М.Мұқанов адамның ойлау әрекеті инвариантты (өзгермейтін) және өзгермелі болып отыратындығын, мұның өзі қоғамдық-әлеуметтік, тарихи дәуірдің бір кезеңінен екіншісіне өткенде ойлау механизмі өзіндік ерекшеліктеріне орай өзгеріске түсіп отыратындығы – адам интеллектісінің инвариантты жағы психологиялық дамудың алғышарты және басты тірегі ретінде яғни қоғам дамуы мен кісінің ой-өрісі шарттас болатындығын, мұның дамудың барлық кезеңдерінде де орын алып отыратындығын дәлелдеп берді.
• М.Мұқанов қазақ этнопсихологиясы саласында ұлттық кадрларды даярлауға да біраз үлес қосты. Оның жетекшілігімен бірнеше адам (Б.Ыбыраев, Қ.Нұрғалиев, Н.Нұртазина, т.б.) диссертация қорғады. Осы салада бірер еңбектер жазылды. Осы деректер М.Мұқановтың ұлттық психология саласында жемісті еңбек еткенінің жақсы айғағы.

Еңбектері

М.Мұқанов психология бойынша 18-ден астам кітаптар мен оқулықтардың авторы. Бұл кітаптардың біразы қазақ тілінде «Ми және сана» (1956), «Байқау мен ойлау» (1959), «Мектеп оқушыларының зейінін арттыру» (1960), «Педагогикалық психология очерктері» (1962), «Құпиялар психикалық әлем» (1964), «Балалардың қабілеттерін анықтау және дамыту» (1960), «Этно-лингвистикалық психология деректері аясында ойлауды түсіндіру» (1971), «Ойлау және зерде» (1980) , «Жас және тәрбие психологиясы» (1980).

Көп жылғы ғылыми қызметтің нәтижесі және зерттеудің қорытылуы «Тарихи аспектідегі ақыл-ойды психологиялық тұрғыдан зерттеу» (1980) атты докторлық диссертация болды, онда орасан зор тәжірибелік және тәжірибелік зерттеулер негізінде этнографиялық материал, М.Мұқанов ұлттық фольклор арқылы жүзеге асырылатын тұрмыстық сананың бейнелену тетіктерін зерттеді.