Шалқар ауданы

Шалқар ауданы — Ақтөбе облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс.

Қазақстан ауданы
Шалқар ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Ақтөбе облысы
Аудан орталығы	Шалқар
Ауылдық округтер саны	12
Қалалық әкімдіктер саны	1
Ауыл саны	30
Қала саны	1
Әкімі	Жанболат Жидеханов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Шалқар қаласы, Әйтеке би көшесі, №47а
Тарихы мен географиясы
Координаттары	47°00′50″ с. е. 59°00′36″ ш. б.47.01389° с. е. 59.01000° ш. б. / 47.01389; 59.01000
Құрылған уақыты	1932
Жер аумағы	62,2 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	42 575 адам (2022)
Тығыздығы	0,7 адам/км²
Ұлттық құрамы	қазақтар (98,92%), орыстар (0,64%), татарлар (0,23%), басқалары (0,21%)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 71335
Пошта индексі	031200-031216
Автомобиль коды	04
Шалқар ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Батысында Байғанин, солтүстік-батысында Мұғалжар, солтүстігінде Әйтеке би, Ырғыз, шығысында Қызылорда облысының Арал ауданымен, оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақстан автономиялық республикасымен шектеседі. Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Орталығы – Шалқар қаласы.

Жер бедері

Облыстың 26,6%-ы аумағын алып жатқан Шалқар ауданының жер бедері әр қилы келген. Мұғалжар тауының оңтүстік жалғасы саналатын солтүстік, солтүстік-шығысы аласа таулы, қыратты-белесті. Бұл өңірінде Мұғалжар тауының ең биік жері — Үлкен Бақтыбай (Боқтыбай) тауы орналасқан (657 м). Одан басқа аудан аумағында бірнеше таулар және тау жұрнақтары (Екі ағайынды, 634 м, Тілепіттау, 278 м, Қарашоқы, 189 м, Ақтау, 246 м, Жақсыбұталы, 345 м, Қособа, 327 м) орналасқан. Ауданның батысын бойлай Шағырай үстірті, Шошқакөл бұйраты созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында (Қызылорда облысымен шектесетін тұсында) Алтыншоқы таулары (абсолюттік биіктігі 249 м) орналасқан. Ауданның орта тұсын Үлкен Борсық, оңтүстік-шығысын Кіші Борсыққұм құмды алқабы алып жатыр. Бұлардан басқа шағын келген бірнеше құмды алқаптар (Қошқарата, Мойынқұм, т.б.), сорлар (Жалпақсор, Жалтыр, Тентексор, Баспансор, тағы басқа), қоныстар (Мыңжылқы, Сексеуіл, Аққолқа, Тентексор, Қабырғайтау, тағы басқа), құдықтар (Қадырмұқаш, Шиоба, Қырған, Қырғызқазған, Басбұлақ, Қосшыңырау, Көкбұлақ, тағы басқа) мен бұлақтар (Қарабұлақ, Ақбұлақ, тағы басқа), құм жағалай қыстаулар (Қандықұдық, Ақши, Тентексор, Мәжік, Құмқұдық, Текелі, Шаупай, Санаторий, Қоғалы, Жиек, тағы басқа), құрғақ арналар мен өзектер (Кеңқұдық, Терісбұтақсай, Қарасай, тағы басқа) көптеп кездеседі. Қиыр оңтүстікнде Арал теңізін жағалай Үстірттің шығыс кемері созылып жатыр. Оның ең биік жері — Бәйгебекмұрын мүйісі (209 м). Сайлы-жыралы, қырқалы-белесті, бұйратты-құмды келген Шалқар ауданы ауылы ның жер қыртысының да геологиялық тұрғысынан қалыптасу тарихы әр қилы. Мұғалжар тауы мен батысының қырқалы, бұйратты, үстіртті келген өңірі кембрийге дейінгі және палеозой эраларының кварциттерінен, кристалды тақтатастарынан, гнейстерінен, граниттерінен түзілген. Ауданның орта тұсы пермь жүйесінде қалыптасқан тау жыныстарынан тұрады. Жалпы аудан жері бірнеше тектоникөлі көтерілімдерге ұшыраған. Нәтижесінде ежелгі қыртыстарды палеоген жүйесінің шөгінділері жапқан. Жер қойнауынан темір кентасы, газ (Бозой, Қызылой) тас көмір (Көкбұлақ), құрылыс материалдары барланған. Олардың кейбіреулері өндіріледі.

Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Ауданның климаты тым континенттікөлі Қысы суық, қар жамылғысы жұқа, боранды. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы қиыр оңтүстікте –10 — 12°С, солт-нде –14 — 16°С, шілденікі 24 — 26°С. Жауын-шашының жылдық орташа мөлшері 150 — 200 мм. Аудан өте қуаң шөл және шөлейт белдемде орналасқандықтан оның топырақ жамылғысының құ-нары да төмен. Негізінен бозғылт қоңыр топырақтан (солтүстігінде) сұрғылт, құмайтты сұр және сор топырақтар (оңтүстігінде) басым. Онда астық тұқымдас шөптесін аралас жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, жантақ, жыңғыл, тобылғы, сексеуіл өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ақбөкен, қарақұйрық, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан, тағы басқа тіршілік етеді. Құстардан Қазақстан Қызыл кітабына енген бүркіт, дуадақ, жарғақ, жануарлардан шұбар күзен, өсімдіктерден қау, сүттіген кездеседі.

Өзен-сулары

Аудан жерінің солтүстігінен Ырғыздың саласы — Шетырғыз (195 км) өзені ағып өтеді. Одан басқа Балғасын (73 км), Қауылжыр (142 км), Тебенсай (135 км) салалары ағады. Батысындағы Шағырай үстіртінің батыс бойымен Шаған өзені ағып өтеді. Жалпы, аудандағы өзендердің барлығы көктемгі жауын-шашын және қар суымен толығып, ағын түзейді де, жаз айларында құрғап, кеуіп қалады. Аудандағы көлдердің басым бөлігі тұзды және жаз айларында тартылып қалады. Ірілері: Шалқар, Қопасор, Тентексор, Лақалы, Берденсор, Мелдекөл, Тебез. Солтүстігінде Мұғалжардан басталып, оңтүстігінде Үстірт, Арал теңізіне дейінгі аумақтың жер қойнауында Шалқар артезиан алабы орналасқан.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
30299	▲34277	▲44101	▲48673	▲54512	▼46697	▼44187	▲45698

Ауданда халық сирек қоныстанған. Тұрғын саны: 45996 адам (2019). Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 0,73 адам. Ұлттық құрамы: қазақтар (98,80%), орыстар (0,71%), басқалары (0,49%).

Әкімшілік бөлінісі

Аудандағы 31 елді мекен 1 қалалық және 12 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік	Орталығы	Елді мекендері	Халқы (2021)
Айшуақ ауылдық округі	Бегімбет ауылы	2	▼1744
Ақтоғай ауылдық округі	Қотыртас ауылы	3	▼745
Бершүгір ауылдық округі	Біршоғыр ауылы	3	▼1571
Бозой ауылдық округі	Бозой ауылы	2	▲2859
Есет Көтібарұлы ауылдық округі	Байқадам ауылы	1	▼636
Жаңақоныс ауылдық округі	Аққайтым ауылы	2	▼618
Кішіқұм ауылдық округі	Шілікті ауылы	4	▼1769
Қауылжыр ауылдық округі	Қауылжыр ауылы	3	▼1484
Мөңке би ауылдық округі	Мөңке би ауылы	1	▼1101
Тоғыз ауылдық округі	Тоғыз ауылы	5	▼935
Шалқар ауылдық округі	Жылтыр ауылы	2	▼541
Шалқар қалалық әкімдігі	Шалқар қаласы	1	▲27833
Шетырғыз ауылдық округі	Қаратоғай ауылы	2	▼648

Ірі елді мекендері

Елді мекен	Халқы (2021)
Шалқар	▲27833
Бозой	▲2650
Бегімбет	▼1597
Бершүгір	▼1168
Мөңке би	▼1090
Шілікті	▼985
Қауылжыр	▼925
Байқадам	▼625
Қотыртас	▼588
Аққайтым	▼509
Солёный	▲506

Шаруашылығы

Аудан негізінен мал шаруашылығына маманданған. Шалқар ауданында 1995 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, сондай-ақ жылқы, сүтті, етті-сүтті ірі қара, түйе өсіруге маманданған 8 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Ауданда бұрынғы кеңшарлар, тағы басқа нысандар негізінде 460 шаруа қожалығы, 3 ЖШС-і, 1 ґК, АҚ жұмыс істеуде (2006). Ауданда егін шаруашылығының үлесі шамалы. Шалқар ауданында 2006 жылы басында ауылы шаруашылығына жарамды жер 4,6 миллион га, оның ішінде жыртылатын жері 0,1 мың га, шабындығы 35,8 мың га, жайылымы 4,56 миллион га болады. 2006 жылдың басында ауданда 85,0 мың қой мен ешкі, 8,2 мың жылқы, 8,6 мың түйе, 10,5 мың мүйізді ірі қара болды. Өнеркәсіп саласы бойынша ауданда “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Тау-кен”, “Ақтөбе — Жаңатас”, Біршоғыр қиыршық тас өңдеу зауыттары және вагон жөндеу шеберханасы жұмыс істейді. 2006 жылы өнеркәсіптік өнім өндіру көлемі 1007,0 миллион теңгені құрады. Әлеуметтік сала бойынша Шалқар ауданында жалпы білім беретін 44 мектеп, кәсіптік-техникалық мектеп, спорт мектебі, 3 балалар бақшасы бар. Денсаулық сақтау саласында ауданы емхана мен аурухана, 1 ауылдық аурухана, 6 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, 10 фельдшерлік пункт қызмет істейді. Шалқар темір жол станциясының амбулаторлық орталығы, “Ақниет” ЖШС-і, Шалқар қаласында “Ақбөбек” сауықтыру орталығы жұмыс істейді.

Инфрақұрылымы

Мәдениет саласында 23 мекеме бар. Оның ішінде 1 аудандық, 3 ауылдық мәдениет үйі, 6 ауылдық клуб, 12 кітапхана, ауданы тарихи-өлкетану музейі бар. Ауданда “Шалқар” және “Шежірелі өлке” газеттері шығып тұрады. Шалқар ауданы аумағында тарихи-археологиялық және мәдени ескерткіштер, қорғандар мен обалар сақталған. Олар: Есет-Дәрібай мазары, Тұяқбай тамы, Тоқпан күмбезі, Балғазын күмбезі, тағы басқа.