Ырғыз ауданы

Ырғыз ауданы — Ақтөбе облысының шығысындағы әкімшілік бөлік.

Қазақстан ауданы
Ырғыз ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Ақтөбе облысы
Аудан орталығы	Ырғыз
Ауылдық округтер саны	7
Ауыл саны	18
Әкімі	Қызбергенов Нұрлан Қасымханұлы
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Ырғыз ауылы, ҚР Тәуелсіздігіне 20 жыл көшесі, №96
Тарихы мен географиясы
Координаттары	48°22′28″ с. е. 62°23′59″ ш. б.48.37444° с. е. 62.39972° ш. б. / 48.37444; 62.39972
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	41,5 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	13 974 адам (2023)
Тығыздығы	0,3 адам/км²
Ұлттық құрамы	қазақтар (99,75%), орыстар (0,14%), басқалары (0,11%)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 71343
Пошта индексі	030400-030413
Автомобиль коды	04
Ырғыз ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Аудан батысында Шалқар, солтүстігінде Әйтеке би, шығысында Қостанай облысының Жангелді ауданы, оңтүстік-шығысында Ұлытау облысының Ұлытау ауданы, оңтүстігінде Қызылорда облысының Арал ауданымен шектеседі. Орталығы – Ырғыз ауылы. 1928 жылы құрылған. Жер аумағы 41,5 мың км².

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
22695	▼17516	▲18430	▼14944	▲16743	▼15610	▼14416	▲14898

Тұрғындар саны 14999 адам (2019). Ұлттық құрамы – қазақтар (99,72%), орыстар (0,17%), басқалары (0,11%).

Әкімшілік бөлінісі

Аудан жеріндегі 18 елді мекен 7 ауылдық округке біріктірілген:

Әкімшілік бірлік	Орталығы	Елді мекендері	Халқы (2021)
Аманкөл ауылдық округі	Құтикөл ауылы	3	▼1661
Жайсаңбай ауылдық округі	Жайсаңбай ауылы	1	▼461
Құмтоғай ауылдық округі	Құмтоғай ауылы	3	▼903
Қызылжар ауылдық округі	Құрылыс ауылы	3	▼2000
Нұра ауылдық округі	Нұра ауылы	4	▼998
Тәуіп ауылдық округі	Құйылыс ауылы	1	▼553
Ырғыз ауылдық округі	Ырғыз ауылы	3	▲7338

Ірі елді мекендері

Елді мекен	Халқы (2009)
Ырғыз	▲ 5410
Құрылыс	▼ 1024
Құтикөл	▲ 902
Құйылыс	▼ 782
Аманкөл	▼ 706
Нұра	▼ 681
Шеңбертал	▲ 621
Жаныс би	▲ 607
Құмтоғай	▼ 595
Ақши	▼ 578
Жайсаңбай	▲ 535

Ірі елді мекендері

Атауы	Статусы	Халқы (2009)
Ырғыз	ауыл	▲ 5410
Құрылыс	ауыл	▼ 1024
Құтикөл	ауыл	▲ 902
Құйылыс	ауыл	▼ 782
Аманкөл	ауыл	▼ 706
Нұра	ауыл	▼ 681
Шеңбертал	ауыл	▲ 621
Жаныс би	ауыл	▲ 607
Құмтоғай	ауыл	▼ 595
Ақши	ауыл	▼ 578
Жайсаңбай	ауыл	▲ 535

Климаты

Аудан климаты тым континенттік, қыста Сібір антициклоны ықпалын тигізсе, жазда шөл даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз жетеді. Орташа жылдық температура 5,3 °C. Жылдың ең ыстық айы шілдеде ауаның орташа температурасы 25 °C. Тіркелген ең жоғарғы температура 44 °C. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері- 102-183 мм. Қаңтар-ақпан айларының орташа температурасы -12-17 °C. ең төменгі температура -39-42 °C аяз.

Жер бедері

Ырғыз ауданының аумағы солтүстіктен оңтүстікте қарай еңіс келеді. Аудан жері жер бедерінің сипатына қарай геоморфологиялық тұрғыдан 2 ауданға бөлінеді. Оның біріншісі, Мұғалжар тауының сілемдері, теңіз деңгейінен 200-250 м биіктікте жатқан бұл жайпақ үстірт Ырғыз өзенінің оң жақ сағаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалып, Сарыбастөбе (теңіз деңгейінен биіктігі 205 м), Мәні әулие (211,8 м), Темірастау (241,3 м), Сарысай (275,4 м), Бөкенбай шоқысы (240,3 м), Суық бет (240,5 м), Қабанқұлақ (213,1 м) биіктері бір-бірімен жалғасып Айырқызыл құмына тіреледі. Аталған сілемдер аудан аумағында 150 шақырымға созылып жатыр. Іргесінде 4–5 шақырым жерде ағып жатқан Ырғыз өзенінің теңіз деңгейінен биіктігі 130,7 метр болса, Мәні әулие жотасының биіктігі 211,8 м. Ырғыз өзенінің сол жағын жағалай орналасқан Төлебай (246,2 метр), Бесмола (225,2 метр), Бесоба (232,2 метр), Қызылқабақ (214,8 метр) биіктіктері мен жоғарыдағы аталған Ырғыз өзенінің оң жақ жағалауындағы үстірттерінің арасы бағзы заманда Ырғыз өзенінің арнасы 4-5 шақырымға жайылып ағып Шалқар теңізіне құйғанын аңғартып-ақ тұр. Екінші морфологиялық аудан Торғай-Арал маңының төрткүл жазықтығы (Торғай үстірті) ауданның шығыс бөлігін алып жатыр. Ол солтүстіктегі Нұра биіктігінен (теңіз деңгейінен 200 м) басталып, Торғай-Ырғыз өзендері аяғында және Шалқар теңіз еңісіне (небәрі 50-70 метр) дейін созылады. Үстірттің бедерінде ондаған метр биіктігі бар тік жар, кейбір жерлері су арналары мен тілімдеген төрткүл биіктер болып келеді. Қараатозған (151,5 м), Нұра (166,4 м), Құланақ (160,2 м), Ақназар (160,1 м) Айырбидайық (140,7 м), Шалқар (184 м), Ақжар (183,4 м), Жанайшоқы (190,6 м), Сұңқарқия (191,5 м), Қосбүйрек (158,8 м), Жаманай (209,5 м), Мыңсай (180,2 м), Атанбас (193,3 м) шоқылары бір-бірімен тізбектеліп, 250 шақырымға созылып жайғасқан. Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көп ойпаттар, сортаңдар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 метр аралығында құбылады. Мұндағы алқаптарды көлемді құмдар алып жатыр. Солардың ішіндегі ең ірілері Айырқызыл, Нарқызыл, Жаманқұм, Тәуіп болып Аралдың Қарақұмымен жалғасады. Теңдесі жоқ табиғаттың ғажайып құбылысы – Жаманшың метеорит кратері осы Ырғыз жерінің еншісінде. Ғалымдардың болжамы бойынша мұнан 700 мың жыл бұрын осы Жаманшыңға алып метеорит түскен. Сол он мыңдаған мегатонна бомбаның қуатындай жарылыстан тереңдігі 700 м, диаметрі 5,5 шақырымға созылатын шұңқыр пайда болған. Жарылыс төңірегіндегі қысым жүздеген килобарға, температура бірнеше мың градусқа жеткен. Осының нәтижесінде импактит, тектит (иргизит) жыныстары пайда болған. Мұнан миллиондаған жылдар бұрынғы Ырғыз даласында алып денелі хайуанаттар өмір сүрген. Осы ғажайыпқа қызыққан орыс геологтары К.К.Матвеев пен П.М.Василевский 1912-1916 жылдары Ырғыз аймағына зерттеулер жүргізіпті. К.К.Матвеев 1912 жылы осы өңірдің Шалқар теңіз (Құрдым) аймағындағы өзеннің жер қабатынан индрикотерий (сүт қоректілердің дүние жүзінде ішінара кездесетін алыбы) сүйегін тапқан. Ғылымдағы осы ғаламат оқиға туралы сол кездегі газет-журналдардың барлығы дерлік жазыпты. Өйткені, биіктігі бес метрдей, ұзындығы сегіз метрдей, бұл алып хайуанның әлемде теңдесі жоқ болатын. 1922 жылы 1-12 маусым аралығында Петроградта өткен бірінші Бүкілроссиялық геологиялық сезінде профессор А.А.Борисяк Ырғыздан табылған осы индрокотерий фаунасын жиналғандарға мақтанышпен көрсетіпті. Осындай бір алып хайуанаттың бірі 1979 жылы Ақши аулынан табылып, Ырғыз мұражайына тапсырылған мамонттың жілігі.

Су жүйесі

Бұл өлкені батысынан Ырғыз өзені, солтүстік–шығысынан Торғай өзені орап өтеді. Ырғыз өзені басын Мұғалжар тауының жотасы - Өтеш үстіртінен алып 440 шақырым оңтүстік–шығысқа ақса, Торғай өзені басын Ұлытаудан алып 150 шақырым солтүстік–батысқа құлайды да, одан оңтүстік–батысқа кілт бұрылып, шығысқа ағады. Осы екі өзен екі жүз километрден Ырғыз жерін басып өтіп, Тәуіп даласында тоғысып, әрі қарай бір арнамен Ырғыз–Торғай болып жұптаса Шалқар теңізіне (ел аузында Құрдым деп аталады) сарқылады. 136 үлкенді–кішілі салалар көктемде бар суын Ырғызға құйып, 31 мың шаршы шақырым алқапты суландырады. Бұл өлкеде Ырғыз, Торғай өзендерінен басқа: Өлкейек, Телқара, Қарақай, Ащысай, Сарыөзек, Шоңқай, Талдысай аталатын ұзынды–қысқалы өзендер мен отыздан астам аумақты көлдер бар. Бұлардың ішінде ұзын ағатындары: Өлкейек, Қарақай, Телқара. Өлкейек – Жантай, Толыбай өзендерінің қосылған сағасынан басталып, Нұра бойындағы Қызылкөлге құятын арасы 349 шақырымға созылатын, су шығатын алқабы 3600 шаршы шақырым құрайтын сулы өзен. Қарғын кезінде аңғары кей тұста 1 шақырымнан 3,5 шақырымға жетеді. Көктемгі қар суының тасқынынан кейін суы үзілген арналар қара суларға айналады. Қарақай – Басқұдық жерінен басталып, Күшіккөлге құятын ұзындығы 146 шақырымға созылатын өзен. Көктемгі тасқында суын 3150 шаршы шақырым алқапқа жаяды. Құрғақшылық жылдары арнасы үзіліп, көп тұстары құрғап қалады. Алқабынан мол түсімді мал азығы дайындалады. Телқара ағысы 100 шақырымға созылатын, Ырғыз жерінен басталып, Торғай өзеніне құятын, 1400 шаршы шақырым су шығатын алқабы бар өзен. Кең жайылымы – алуан түрлі шөп өсетін шабындық. Ырғыз ауданының көлдері ішінде Байтақ, Қызылкөл, Бақшақкөл, Малайдар, Қармақкөл, Айыркөл, Алакөл, Жаркөл, Аманкөл, Жалаңаш көлдерін атап өтіге болады. Байтақкөлдің көлемі 47 шаршы шақырым, тереңдігі 3 метр. Көктемде Торғай өзенінен сабасын толтыратын көл. Бөгенкөл – теңіз деңгейінен 52 метр биіктікте жатқан ағынды көл. Көктемде 12,5 шаршы шақырымға шалқып, төңірегіндегі ұсақ көлдермен тұтасады. Ырғыз елінің Байтақкөлден кейінгі мақтанышы – Қызылкөл. Бұл ұзындығы 11 шақырым, ені 6,2 шақырым, жалпы ауданы 14,6 шаршы шақырым ағынсыз, тұйық көл. Жағалауын белдеулеп шоқ-шоқ қамыс өседі. Ырғыз су бассейніне 87 мың шаршы шақырым су қоры жинақталғанымен, оның біразы көктемде Шалқар теңізіне (Құрдымға) сіңеді. Құрдым табиғаттың артық су жинайтын алапат қоймасы тәрізді. Өйткені, ұзындығы 22,6 шақырым, ені 10,9 шақырым, тереңдігі 1,6 м, жалпы көлемі 30 шаршы шақырым құрайтын тұйық көлдің сабасы көктем мезгілінде де ешқашан суға толған емес.

Өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Түр-тұқымына қарағанда ауданда өсімдіктің әр түрлісі бар. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталады: далалықта – дақылдық, қуаң далада – жусанды өсімдіктер. Ауданда кездесетін түрі негізінен жусанды өсімдіктер. Олардың кейбіреулері мыналар: бидайық, қамыс құрақ, қоға, шағыр, көкпек, барқын, боздық, көде (еркек), алабота, қына, жантақ, түйе жапырақ, адыраспан, киік оты, жалбыз, қурай, есекмия, өлеңшөп, саңырауқұлақ, бүлдірген, жусан, шілік, қызғалдақ, жабайы тал, шеңгел, жыңғыл, тобылғы, изен. Географиялық орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының әртүрлілігінен аудан жерінде аң-құстың түрлері де сан алуан. Өңірде сүт қоректілердің 42, құстардың 250 және балықтың 11 түрі кездеседі. Ауданда кездесетін жануарлар: жабайы шошқа, ақбөкен, бұлан, елік, шибөрі, қасқыр, шағыл мысығы, қамыс мысығы, қарсақ, түлкі, борсық, ақкіс, сасық күзен, су егеуқұйрығы, ондатр, саршұнақ, құмқоян, орқоян, аққоян, аламан. Бұлардың ішінде шағыл мысығы мен қызыл қасқыр ҚР «Қызыл кітабына» енгізіліп, қорғауға алынған. Жабайы шошқа қамыс-құрақты қопалары бар ірі су арналарын, тоғайларды мекендейді. Тұяқтылар ішіндегі ең көп тарағаны киік. Ырғыз жерінде олар жаз айларында кездеседі, қысты үстірт жазығында, Байғанин және Шалқар аудандары өңірінде өткізеді. Қыс қатаң болса, одан әрі оңтүстікке көшеді. Өңірде құстың түрі көптеп кездеседі. Оның 35 түрі ұя салады, қалғаны жыл құстары. Құс түрлерінің көпшілігі тұрақты және кеңінен таралған. Ырғыз өңірінде мекендейтін кейбір құстар: сұрқаз, шаңқылдаққаз, от үйрек, даурықпа шүрегей, қызылтұмсық сүңгуір, барылдауық үйрек, сарыайдар үйрек, бізқұйрық үйрек, жалпақтұмсық үйрек, сұр үйрек, ысылдақ шүрегей, үлкен суқұзғын, үлкен әупілдек, қызылбас сүңгуір, алакөз сүңгуір, айдарлы сүңгуір, қасқалдақ, шіл, бөдене, көкқұтан, тауқұдірет, жылқышы, қызғыш, үлкен шалшықшы, қараторғай, айдарлы үйрек, секпілтас бейнарық, дала шілі, көк кептер, күжіркей, шаушалшық, қасқа шалшықшы, үлкен шырғалақ, кіші шырғалақ, қарақаз, көкшіл көгершін, атшакөкек. Құстардың 32 түрі сирек және жойылуға қалған санатқа жатқызылып, ҚР «Қызыл кітабына» енгізілген. Олар: қызғылт бірқазан, бұйра бірқазан, кіші аққұтан, жалбағай, қарабай, қара дегелек немесе ләйлек, қоқиқаз, бидайық, реликті шағала, қара бауыр бұлдырық, балшықшы тұйғын, тұрымтай, үкі, бақалтақ қыран, сұңқылдақ аққу, кіші аққу, мәрмір шүрегей, қара тұрпан, ақбас үйрек, дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, аққұйрық тарғақ, тарғақ, орақ тұмсық, кіші шалшықшы, дала қыраны, қарақұс, ителгі, көкқұс. Аудан аймағында Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты орналасқан.