Жангелді ауданы
Жангелді ауданы (1928–1956 жылдары Торғай ауданы) — Қостанай облысының оңтүстік-батыс бөлігіндегі әкімшілік бөлініс. Жер аумағы 37,6 мың км². Аудан орталығы – Торғай ауылы.
| Қазақстан ауданы | |||
| Жангелді ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
12 | ||
| Ауыл саны |
22 | ||
| Әкімі |
Шота Сәбитбекұлы Оспанов[1] | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Торғай ауылы, Алтынсарин көшесі, №4 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
49°48′ с. е. 63°43′ ш. б. / 49.800° с. е. 63.717° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°48′ с. е. 63°43′ ш. б. / 49.800° с. е. 63.717° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты | |||
| Жер аумағы |
37,6 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
10 759[2] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (99,72%) | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Автомобиль коды |
10 | ||
|
| |||
Географиялық орны, жер бедері өңдеу
Солтүстігінде Қамысты, Науырзым аудандарымен, шығысында Амангелді ауданымен, батысында Ақтөбе облысының Ырғыз, Әйтеке би аудандарымен, оңтүстігінде Ұлытау облысының Ұлытау ауданымен шектеседі.
Жангелді ауылының жері негізінен Торғай даласы деп аталатын шөлейт даланы алып жатыр. Солтүстік-батысы теңіз деңгейінен биіктігі 210 – 310 метр бойлық бағыттағы Теке, Қызбел, Жыланды және Қарғалы таулары орналасқан Торғай үстіртінің оңтүстік-батыс шетін қамтиды. Жер бедерінің жалпы еңісі оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай бағытталған. Торғай мен Ұлы Жыланшық өзендерін бойлай Айғырқұм, Тосын және Аққұм құмдары жатыр. Кен байлықтарынан құрылыс материалдары кен орындары бар.
Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі өңдеу
Климаты тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық. Қаңтардағы орташа ауа температурасы –16 – 17°С, шілдеде 22 – 25°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 225 – 275 мм. Жерінің топырағы негізінен қызғылт қоңыр, бозғылт қоңыр, оңтүстігінде сортаң және құмдақ келеді. Дала өсімдігінен далада қау, шағыр, жусан, сүтемген, бидайық, өзен бойлары мен сай-салаларда тал, жиде, жүзгін, қамыс, құрақ өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, жабайы шошқа, ақ бөкен, сарышұнақ, ондатр кездеседі; құстардан қаз, үйрек, аққу, бүркіт, кезқұйрық, шағала, қызғыш бар.
Су торабы өңдеу
Жер беті сулары Торғай, Өлкейек, Ұлы Жыланшық және Теке өзендерінің салаларынан және ащылы-тұщылы көлдерден тұрады. Торғайдың Қабырға тармағы жаз бойы суалмайды. Ірі көлдері: Ақкөл, Жаман Ақкөл, Сарықопа, Жаркөл, Ащытастысор.
Халқы өңдеу
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 12741 | ▲14629 | ▲21077 | ▲24728 | ▲28765 | ▼20533 | ▼15690 | ▼11838 |
Тұрғындар саны – 12 251 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 99,71%, татарлар – 0,12%, орыстар – 0,09%, басқа ұлт өкілдері – 0,07%.
Әкімшілік бөлінісі өңдеу
22 елді мекен 5 ауылдық әкімдік пен 7 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округ/әкімдік | Халқы (2009) | Елді мекендері |
|---|---|---|
| Ақкөл ауылдық әкімдігі | 608 | Ақкөл ауылы |
| Ақшығанақ ауылдық округі | 1482 | Ақшығанақ, Түйемойнақ ауылдары |
| Албарбөгет ауылдық округі | 720 | Көкалат, Көлқамыс ауылдары |
| Аралбай ауылдық әкімдігі | 658 | Аралбай ауылы |
| Ахмет Байтұрсынұлы ауылдық әкімдігі | 871 | Ахмет Байтұрсынұлы ауылы |
| Жаркөл ауылдық округі | 1732 | Тәуіш, Сарысу, Тентексай, Тоқанай ауылдары |
| Қаламқарасу ауылдық округі | 636 | Қаламқарасу, Шұбалаң ауылдары |
| Қызбел ауылдық округі | 939 | Саға, Бидайық, Ошағанды, Ұзынқарасу ауылдары |
| Сужарған ауылдық әкімдігі | 509 | Сужарған ауылы |
| Торғай ауылдық округі | 5767 | Торғай ауылы |
| Шеген ауылдық әкімдігі | 765 | Шеген ауылы |
| Шилі ауылдық округі | 854 | Шилі, Милысай ауылдары |
Ірі елді мекендері өңдеу
| Атауы | Халқы (2009) |
|---|---|
| Торғай | ▼ 5767 |
| Ақшығанақ | ▼ 1299 |
| Тәуіш | ▼ 1177 |
| А. Байтұрсынұлы | ▼ 871 |
| Аралбай | ▼ 658 |
| Шеген | ▼ 657 |
| Ақкөл | ▼ 608 |
| Көкалат | ▼ 540 |
| Сужарған | ▼ 509 |
| Саға | ▼ 505 |
Ауыл шаруашылығы өңдеу
Ауыл шаруашылығына жарамды жері 3759,7 мың га (2008), оның ішінде 27,8 мың га жері егістік, 90,2 мың га шабындық, 338 мың га жайылым. Жангелді ауданында жолаушылар мен жүк тасымалы республикалық маңызы бар Арал – Ырғыз – Торғай – Амангелді – Арқалық автомобиль жолдары арқылы жүзеге асырылады.
Жангелді ауданы – тарихи өлке. Ә. Жангелдиннің революция қызметі, Амангелді Иманов бастаған 1916 жылғы патша үкіметіне қарсы азаттық көтеріліс Торғай даласымен байланысты. Ыбырай Алтынсарин қазақ еліндегі тұңғыш қазақ-орыс мектебін осы ауданда ашты.[6]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Аудан әкімі аппаратының құрылымы. Жангелді ауданы әкімдігінiн ресми интернет - ресурсы. Тексерілді, 16 желтоқсан 2016.
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ Қазақ энциклопедиясы