Нарықтық қатынастар

Нарықтық қатынастар– нарықтың жұмыс істеуіне байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар. Қоғамдық еңбек бөлінісі мен өндірушілердің экономикалық оқшаулануы нәтижесінде бұдан бірнеше мыңдаған жыл бұрын пайда болған. Сырт көзге тауар иелерінің өзара іс-қимылы ретінде көрініс табады, осы іс-қимыл барысында тауарлар – сату үшін өндірілген өнімдер еркін, яғни тең құқықты негізде айырбасталады.

Макс Вебер.

Толығырақ

Өнім тауарға айналуы үшін онда мыналар болуға тиіс:

1. сатып алушы үшін тұтыну құны (пайдалылығы), яғни сатып алушының кейбір қажеттерін қанағаттандыруға жарамды болуы. Сондықтан сату үшін өндірілген әрбір өнімнің нақты тауарға айналуы екі талай: нарықта сұранысы жоқ өнімдер, шынын айтқанда, тауар емес;
2. айырбас құны болуға тиіс, яғни белгілі бір үйлесімде басқа тауарға теңестіруге жарамды болуға тиіс. Бұл теңдіктің материалдық негізі туралы көзқарас алуан түрлі.

Неолассиктер

Адам Смит.

Саяси экономиядағы классикалық мектептен (Адам Смит пен Давид Рикардо, т.б.) бастау алған маркстік бағыттың жақтаушылары оның негізінде тауардың құнын (құндылығын) құрайтын қоғамдық өндіріс шығыны деп пайымдады. Құнның еңбек теориясы К.Маркстің “Капитал” деген зерттеуінде барынша дәйектілікпен баяндалған 19 ғ-дың 2-жартысында пайда болған маржинализм теориясына сәйкес тауардың шын құны нақ айырбас үдерісінде айқындалды. Алайда құндылық пен бағаның ең кең таралған түсініктемесі негізін ағылшын экономисі А.Маршалл қалаған неоклассик. теорияның (мектептің) көзқарасында берілді. Оның еңбектерінде құн мен баға ұсыныс тарапында да (өндіріс шығыны ескеріледі), сұраныс тарапында да (тауардың шекті пайдалылығы) нарықтық күштердің өзара іс-қимылының нәтижесі ретінде көрінеді. Тауар қатынастарында ақшаның болуы көзделеді. Адамдардың шаруашылық қызметінің нәтижесінде ақша тауарлар дүниесінен ерекше тауар ретінде бөлініп шықты. Ақша бірнеше атқарымды, соның ішінде құн өлшемі, айырбас құралы, қорлану құралы және төлем құралы атқарымын орындайды. Белгілі бір сатыда ол әлемдік ақша атқарымын жүзеге асырады. Қазіргі заманғы ақша – барынша өтімді, жалпы жұрт таныған айырбас құралы, бұл орайда ақша айналысының орнықтылығы айналыстағы ақшаның көлемімен айқындалады. Қазіргі заманғы ақша айналысы кейбір ұлттық ақша өлшемдерінің (мысалы, АҚШ доллары, жапон иені) сақтық қор валюталарының рөлін атқаруымен, яғни ұлттық шекарадан тысқарыға таралуымен сипатталады. Халықаралық есептесуде 1979 жылдан Еуропа Одағы елдерінің бірыңғай валюта өлшемі ЭКЮ қолданылды, ол 1999 жылы еуромен ауыстырылып, 2002 жылдан ЕО-ның 12 елінің бірыңғай ақша өлшеміне айналды, сондай-ақ оны бұрынғы “француз франкі аймағы” елдері де пайдаланады. Тауар-ақша қатынастарының пайда болуы – адамзат тарихында экономиканың тиімділігін айтарлықтай арттырған маңызды қадам, өйткені натуралдық шаруашылық та, қолма-қол (ақшасыз, тікелей) айырбас та қоғамдық еңбек өнімділігін тез арттыра алмады.

Тиімділігі

Альфред Маршалл.

Нарықтық қатынастардың қоғамдық өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретінін іс-тәжірибе дәлелдеді, әйтсе де жекелеген аяларда оларды заң шығару жолымен шектеу немесе оларға тән ішкі қайшылықтарды шешу мақсатымен реттеу талап етіледі. Жеке кәсіпкерлік еркіндігі мен мемлекеттік реттеудің оңтайлы ұштастырылуы қажеттігін іс жүзінде жалпы жұрт мойындап отыр. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап нарықтық қатынастар аясы айтарлықтай кеңейді. Дамушы елдерде, сондай-ақ бұрынғы социалистік мемлекеттерде ұлттық экономикалардың өзара іс-қимылы мен өзара тәуелділігі тереңдеп, ғаламдық сипат ала бастады. Алайда ұлттық экономиканы нарықтық қағидат негізінде қайта құру ұзақ әрі шетін үдеріс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.

Сілтемелер

• Неоклассиктер
• Экономистер
• Теория
• Қазақстан

Дереккөздер

<references>