Уикипедия

Николай Геннадиевич Басов

Николай Геннадьевич Басов (14 желтоқсан 1922, Усман, Тамбов губерниясы, РКФСР — 1 шілде 2001, Мәскеу) — кеңестік және ресейлік физик, физика бойынша Нобель сыйлығының (1964), Лениндік сыйлықтың (1959) және КСРО Мемлекеттік сыйлығының (1989) лауреаты. Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері (1969, 1982). Ол кванттық электрониканы дамытуға және лазерлік жүйелерді жасауға зор үлес қосты. Микротолқынды аммиак генераторы — мазерді ойлап тапқан (А. М. Прохоровпен бірге)[1].

Николай Геннадиевич Басов
Туған күні

14 желтоқсан 1922 (1922-12-14)

Туған жері

Усман, Тамбов губерниясы, РКФСР

Қайтыс болған күні

1 маусым 2001 (2001-06-01) (78 жас)

Қайтыс болған жері

Мәскеу, Ресей

Ғылыми аясы

радиофизика

Жұмыс орны

ҒАФИ, МФИИ

Ғылыми дәрежесі

Үлгі:Ғылыми дәреже (1956)

Ғылыми атағы

Үлгі:Ғылыми атақ (1966),
Үлгі:Ғылыми атақ (1991)

Альма-матер

Мәскеу инженерлік физика институты

Ғылыми жетекші

М. А. Леонтович,
А. М. Прохоров

Атақты шәкірттері

П. Г. Крюков

Несімен белгілі

кванттық электрониканың негізін салушылардың бірі

Марапаттары


Нобель сыйлығы — 1964 Физика саласындағы Нобель сыйлығы (1964)
Үлгі:Ломоносов атындағы Үлкен медаль Ломоносов атындағы Үлкен алтын медаль (1990)
Үлгі:Орақ пен балға медалі Үлгі:Орақ пен балға медалі
Үлгі:ІІ дәрежелі «Отанға сіңірген еңбегі үшін» ордені
Ленин ордені Ленин ордені Ленин ордені
Ленин ордені Ленин ордені II дәрежелі Отан соғысы ордені
Үлгі:Польша ордені, 3-дәрежелі Үлгі:Кирилл мен Мефодий ордені (PRB)

Үлгі:Row

Мәскеуден шақырылған 9—11 КСРО Жоғарғы Кеңесі Одақ Кеңесінің депутаты[2].

Өмірбаяны

өңдеу

Н. Г. Басов 1922 жылы 14 желтоқсанда Усман қаласында (қазіргі Липецк облысы) дүниеге келген. Әкесі — Геннадий Федорович Басов, кейінірек — Воронеж орман шаруашылығы институтының профессоры, анасы — Зинаида Андреевна Молчанова. Орыс. 1927 жылы отбасы Усманнан Воронежге көшті. 1936—1950 жылдары комсомол мүшесі.

 
Воронеж. Володарский көшесі, 60

1941 жылы Басов Воронеждегі орта мектепті бітірді (Володарский көшесі, 60 мекен-жайындағы мемориалдық тақта), әскери қызметке шақырылып, Куйбышев атындағы медициналық академияға жіберілді. 1943 жылы фельдшер біліктілігін алып, 1-ші Украина майданында белсенді армия қатарына жіберілді.

Соғыстан кейін Басов МФИИ-ге түсіп, 1950 жылы дипломын қорғады. 1948 жылдан бастап КСРО Ғылым академиясының Лебедев атындағы физика институтында (ҒАФИ) лаборант болып жұмыс істеді, онда М. А. Леонтович пен А. М. Прохоровтардың жетекшілігімен диплом алғаннан кейін жұмысын жалғастырды. 1953 жылы Басов кандидаттық диссертациясын, 1956 жылы «Молекулалық генератор» тақырыбы бойынша докторлық диссертациясын қорғады.

1958—1972 жылдары Басов ФИАН директорының орынбасары, 1973—1989 жылдары осы институттың директоры болды. Мұнда ол 1963 жылы кванттық радиофизика зертханасын ұйымдастырып, оны өлгенше басқарды. 1962 жылы Басов КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, ал 1966 жылы КСРО Ғылым академиясының академигі болып сайланды, кейіннен Ғылым академиясының президиумына сайланды (1967 жылдан 1990 жылға дейін КСРО Ғылым академиясы президиумының, 1991 жылдан РҒА мүшесі).

Ол 1973 жылы ғалымдардың «Правда» газетіне жазған хатына «Академик А. Д. Сахаров хатта Сахаровқа «Кеңес Одағының мемлекеттік жүйесін, сыртқы және ішкі саясатын жамандайтын бірқатар мәлімдемелер жасады» деген айып тағылып, академиктер оның құқық қорғау қызметін «Кеңес ғалымының ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіру» деп бағалады[3][4].

1978 жылы ол МФИИ-де кванттық электроника кафедрасын ұйымдастырды және басқарды, ол кейінірек лазерлік физика кафедрасы деп аталды[5].

Басов «Ғылым», «Кванттық электроника» (1971 жылдан) және «Природа» (1967—1990) журналдарының бас редакторы, «Квант» журналының редакциялық алқасының мүшесі; 1978—1990 жылдары Бүкілодақтық «Білім» оқу қоғамы басқармасының төрағасы болды.

1950 жылы Ксения Тихоновна Назароваға үйленді, балалары — физик Геннадий (1954 ж.т.) және Дмитрий (1963 ж.т.).

2001 жылы 1 шілдеде қайтыс болды.

Ғылыми қызмет

өңдеу

Басовтың еңбектері кванттық электроникаға және оның қолданыстарына арналған. 1952 жылы А. М. Прохоровпен бірге ол кванттық жүйелер арқылы электромагниттік сәулеленуді күшейту және генерациялау принципін бекітті, бұл 1954 жылы аммиак молекулаларының шоғы негізінде бірінші кванттық генераторды (мазер) жасауға мүмкіндік берді. Келесі жылы кері деңгейлі популяцияны құрудың үш деңгейлі схемасы ұсынылды, ол мазерлерде және лазерлерде кеңінен қолданылды. Бұл жұмыстар (сондай-ақ американдық физик К. Таунстың зерттеулері) физикадағы жаңа бағыт — кванттық электрониканың негізін қалады. Радиотолқындарды генерациялау мен күшейтудің жаңа принципін әзірлегені үшін (молекулярлық генераторлар мен күшейткіштерді құру) Н.Г. Басов пен А.М. Прохоров 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ие болды, ал 1964 жылы Ч. X. Таунспен бірге «кванттық электроника саласындағы лазер-мазерлік принципі негізінде осцилляторлар мен күшейткіштерді жасауға әкелген іргелі жұмысы үшін» физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты атанды.

Ю. М. Поповпен және Б. М. Вулмен бірге Басов жартылай өткізгіш лазерлердің әртүрлі түрлерін жасау идеясын ұсынды: 1962 жылы оптикалық айдау қоздырылатын бірінші инъекциялық лазер, содан кейін электронды сәулемен қозғалатын лазерлер, ал 1964 жылы жартылай өткізгіш лазерлер жасалды. Басов сонымен қатар қуатты газ және химиялық лазерлер бойынша зерттеулер жүргізді, оның жетекшілігімен фторид сутегі және йод лазерлері, содан кейін эксимер лазерлері жасалды.

Басовтың бірқатар еңбектері жоғары қуатты лазерлік импульстардың затпен таралуы мен әрекеттесуіне арналған. Ол басқарылатын термоядролық синтез үшін лазерлерді қолдану идеясына ие болды (1961), плазманы лазерлік қыздыру әдістерін ұсынды, лазерлік сәулелену арқылы химиялық реакцияларды ынталандыру процестерін талдады.

Басов кванттық жиілік стандарттарын құрудың физикалық негіздерін әзірледі, оптоэлектроникада лазерлерді жаңадан қолдану үшін идеяларды ұсынды (мысалы, оптикалық логикалық элементтерді құру) және сызықты емес оптикада көптеген зерттеулерді бастады.

Марапаттар, сыйлықтар, құрметті атақтар

өңдеу
  • Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері (1969, 1982)
  • II дәрежелі «Отанға сіңірген еңбегі үшін» ордені (13 желтоқсан 1997 ж.) — мемлекет алдындағы еңбегі, ғылымды дамытуға және жоғары білікті кадрлар даярлауға қосқан зор жеке үлесі үшін[6]
  • Лениннің бес ордені
  • Лениндік сыйлық (1959)
  • КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1989)
  • Физика бойынша Нобель сыйлығы (1964, кванттық электроника саласындағы іргелі жұмыстары үшін)
  • Чехословакия ғылым академиясының алтын медалі (1975)
  • А.Вольта алтын медалі (1977)
  • М.В.Ломоносов атындағы үлкен алтын медаль (1990)
  • Аэрофлоттың Airbus A320-214 VP-BLL ұшағы Н. Басов атымен аталады
  • Беларусь Республикасы Министрлер Кеңесінің Құрмет грамотасымен (30 желтоқсан 1997 ж.) — лазерлік физика мен кванттық электрониканың дамуына қосқан ерекше үлесі, жемісті ғылыми-зерттеу жұмыстары үшін және туғанына 75 жыл толуына байланысты[7]
  • Ресей Федерациясы Президентінің білім беру саласындағы сыйлығы — «МФИИ - ҒАФИ физиктерінің жоғары мектебі» жобасын құру және жүзеге асырғаны үшін[8]
  • және басқалар…

Ғылыми ұйымдарға, академияларға мүше болу

өңдеу

Леополдинаның мүшесі (1971). Болгария ғылым академиясының (1974), Үндістан Ұлттық ғылым академиясының (INSA) және Беларусь ҰҒА (1995) шетелдік мүшесі.

Жарияланымдар

өңдеу

Кітаптар

өңдеу
  • N. G. Basov, K. A. Brueckner (Editor-in-Chief), S. W. Haan, C. Yamanaka. Inertial Confinement Fusion, 1992, ISBN 0-88318-925-9. Research Trends in Physics Series founded by V. Alexander Stefan and published by the American Institute of Physics Press (presently Springer, Нью-Йорк)
  • V. Stefan and N. G. Basov (Editors). Semiconductor Science and Technology, Volume 1. Semiconductor Lasers. (Stefan University Press Series on Frontiers in Science and Technology) (Paperback). 1999. ISBN 1-889545-11-2
  • V. Stefan and N. G. Basov (Editors). Semiconductor Science and Technology, Volume 2: Quantum Dots and Quantum Wells. (Stefan University Press Series on Frontiers in Science and Technology) (Paperback). 1999. ISBN 1-889545-12-0

Мақалалар

өңдеу
  • А. М. Прохоров, Н. Г. Басов. Молекулярный генератор и усилитель // УФН. — 1955. — Т. 57, № 3. — С. 485—501.
  • А. М. Прохоров, Б. Д. Осипов, Н. Г. Басов. Письма в редакцию. о молекулярном генераторе без использования молекулярного пучка // УФН. — 1956. — Т. 59, № 2.
  • Басов Н. Г., Крохин О. Н., Попов Ю. М. Генерация, усиление и индикация инфракрасного и оптического излучений с помощью квантовых систем // УФН. — 1960. — Т. 72, № 10.
  • Ораевский А. Н., Чихачёв Б. М., Страховский Г. М., Басов Н. Г., Крохин О. Н. О возможности исследования релятивистских эффектов с помощью молекулярных и атомных стандартов частоты // УФН. — 1961. — Т. 75, № 9.
  • Басов Н. Г., Летохов В. С. Оптические стандарты частоты // УФН. — 1968. — Т. 96, № 12.
  • Семёнов А. С., Никитин В. В., Басов Н. Г. Динамика излучения инжекционных полупроводниковых лазеров // УФН. — 1969. — Т. 97, № 4.
  • Сучков А. Ф., Данилычев В. А., Басов Н. Г., Беленов Э. М. Электроионизационные лазеры на сжатом углекислом газе // УФН. — 1974. — Т. 114, № 10.
  • Ораевский А. Н., Исаков В. А., Романенко В. И., Маркин Е. П., Басов Н. Г., Беленов Э. М. Новые методы разделения изотопов // УФН. — 1977. — Т. 121, № 3.
  • Басов Н. Г., Елисеев П. Г., Попов Ю. М. Полупроводниковые лазеры // УФН. — 1986. — Т. 148, № 1.
  • Басов Н. Г., Данилычев В. А. Лазеры на конденсированных и сжатых газах // УФН. — 1986. — Т. 148, № 1.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Алексей Левин Квантовый светоч: История одного из самых важных изобретений XX века – лазера. Popmech.ru (1 маусым 2006). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 шілде 2009.
  2. ↑ Список депутатов Верховного Совета СССР 11 созыва. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 қаңтар 2015.
  3. ↑ Архивированная копия. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 қаңтар 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 11 желтоқсан 2017.
  4. ↑ Письмо членов Академии наук СССР. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 қазан 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 11 желтоқсан 2017.
  5. ↑ Краткая история кафедры. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қараша 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 17 қаңтар 2017.
  6. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 13 декабря 1997 года № 1280 «О награждении орденом „За заслуги перед Отечеством“ II степени Басова Н. Г.». Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 тамыз 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 20 қараша 2019.
  7. ↑ Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 30 декабря 1997 года № 1743 «О награждении Н.Г.Басова Почётной грамотой Совета Министров Республики Беларусь». Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 сәуір 2021.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 сәуір 2021.
  8. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 30.11.2001 г. № 1374  (орыс.). Президент России. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қыркүйек 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 26 тамыз 2022.

Сілтемелер

өңдеу
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Николай_Геннадиевич_Басов&oldid=3213677» бетінен алынған