Нығматаллах Уәли

Ниғматаллаху али Әмір (саййид) Нұраддин Ниғматаллах б. мир (сейіт) Абдаллах (лақап аты - Шаһ Ниғматаллах Уәли) (1330- 1431) - парсы сопысы, ақын және сопылық ниғматаллахшылар бауырластығының негізін салушы-эпонимикалық Нығматаллах Уәли суннит-шафиит, өзінің ата жолын тікелей ұрпағы саиалатын 5 -шиит имамы Мұхаммед әл-Бәкір арқылы Мұхаммед Пайғамбарға (с.а.у.) (21-ата) апарып тірейді. Нығматаллах Уәли Халибте туып, Иракта, кейін Меккеде Абдаллах әл-Иафии (1298 - 1367) шейхтан оқыған, 24 жасыңда мүридтікке қабылданды. Оның жанында жеті жыл болып, Ибн Араби еңбектерін түгел оқып шығып, әл-Иафии халифасы болды. Ұзақ жылдарға созылған кезбеліктен соң Иракқа қайта оралды, кейін Мысырға, одан әрі Мауераннахрға барып Тебрез, Ардабил арқылы, ел аралап кезіп жүріп, түрік тайпалары арасында өз дінін белсенді уағыздаумен айналысты. Ол біршама уақыт Самарқан мен Қаршыда тұрды. Бұқаралық уағыздары Ақсақ Темірге (1336 - 1405) ұнамаған Нығматаллах Уали Гератқа ауысты да, имад ад-дин Хамза әл-Хұсайни әли-Харауи әмірдің қызына үйленді. Ол Гераттан Йездге, одан әрі Кухбанан аймағына барды. Нығматаллах Уали өмірінің соңғы 30 жылын Йезде, Шираз бен Керманда өткізді, Махан елді мекенінде 25 жыл тұрды. Мұнда кезбе-дәуіштерге арналған жеке үйі бар үлкен ханака мен мешіт саяды. Оның мазары күні бүгінге дейін көпшіліктің жаппай мінажат ететін орнына айналып отыр. Нығматаллах Уәли өмірінде билеушілер тарапынан үлкен құрметке бәденді. Әсіресе Темірдің немересі Ескендір Сұлтан (1415 жылы өлген) оны тікелей қамқорлығына алып, оған арнап Йезд маңындағы Тафт деген елді мекенде ханака және мешіт салдырды. Әмір Темірдің ұлы Шаһрух (1404 - 1447) пен Декан билеушісі Ахмет шаһ I Бахмани (1422-1435) ерекше ілтипатпен құрмет тұтты. Оның құдіретті әлем билеушілерімен тығыз қарым-қатынас орнатпақ болған талабын кейінгі ұрпақтары мен бауырластық жөніндегі ізбасарлары одан әрі дамытты. Нығматаллах Уәли есімі қоғамның барлық топтары арасында кеңінен танымал болды: оны жұрт қасиет тұтып, ерекше құдірет иесі деп білді. Нығматаллах Уәли өзінің рухани ата-теғін әл-Жунайд әл-Бағдади (910 жылы өлген) мен Маруф әл-Кархи (816 жылы өлген) арқылы Әли б. Әбу Тәліптен таратады. Ол эклектикалық көзқараста болды, араб мистицизмінің түсініктерін, Ибн Араби уаһдат әл-ууджуд ілімін, Нәжміддин әл-Кубра идеялары мен ходжаган мектебінің ережелерін қатар мойындады. Сопылық тәжірибеде ол әл-Жунайдтың «салауаттылық мектебін» жоғары бағалады. Нығматаллах Уәли кәсіпшілер мен дихандардың жасампаз еңбегін құрмет тұтты.

Нығматаллах Уәли өте жемісті еңбек етті; ол қалыптасқан дәстүрге сай араб және парсы тілдерінде суфизмнің әртүрлі теоретикалық және қолданыстық мәселелеріне арналған 544 трактат жазды. Оның 110-ға жуығы Нығматаллах Уәлидің суфизм классиктері еңбектерінің күрделі тұстарын түсіндіруге арналған, көлемдері өте шағын шығармалары бізге жетті.