Уикипедия

Нұсқалылық

Варианттылық ( орыс. вариантность ) ( лат. varians – өзгеретін ) — тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері.
Варианттылық - тілдің, тіл бірліктерінің коммуникативтік кызметіне катысты күрделі және жан-жақты қасиеттерінің бірі. Оның мәні “вариант”, "инвариант" ұғымдары арқылы ашылады. Әрбір лексикалық бірлік өзінің мағыналық бірлігін сақтай отырып, көптеген варианттар түрінде көрінеді. Кен көлемде тілдің территориялық, әлеуметтік, стилистикалық, функционалдық, ұлттық тағы басқа формаларда өмір сүруі де Варианттылықтың көрінісі болып табылады.

Варианттылық алғашында фонология саласында қарастырылған. Бір фонеманың әр түрлі дыбысталуы вариант (сөз вариант/пары), ал фонеманың өзі негізгі мәні өзгермейтін инвариант деп түсіндірілген. Кейін осы тәсіл тілдің басқа деңгейлерінде (морфема-морф) қолданылатын болған.

Тіл бірліктерінің варианттары мен инварианттары тіл жүйесінің әр түрлі деңгейін тудырмайды. Бір тіл деңгейінің көлемінде варианттық және инварианттық бірліктер мол кездеседі. Фонема және фон, морфема және морф - әрқайсысы өз деңгейіне тән бола отырып, соған сай топтарды білдіреді [1] .

Варианттылық — жүйедегі фаза санын өзгертпей белгілі бір шекте өзгертуге болатын термодинамикалық жүйенің еркіндік дәрежесінің саны.[2] .

"'Варианттылық, тiлдiк варианттылық (лат. varians, variantis — өзгерiс, бiр нәрсенiң әр түрi) — тiлдегi жарыса қолданылатын лексико-семантикалық сөздер тобының айрықша түрi.[3] .

Лексикалық бiрлiктердiң мағыналық дәлдiгiн сақтай отырып, өзiнiң әдеттегi тұлғасынан өзгеше бiрнеше дыбыстық өзгерiсте айтылуы мүмкiн (ештеме, ештеңе, ештеңке). Сөз тұлғаларының бiрнеше варианттылық қатарының болуы — әсiресе әдеби тiлдiң қалыптасуының алғашқы кезiне тән құбылыс. Ертеректе пайым, ғибрат, iлтипат, кәусар, тәкаппар, бекем секiлдi сөздердiң оншақты варианттары жарыса қолданылған. Мұндай жарыспа тұлғаларды тiл нормасы тұрғысынан реттеп, бiр жүйеге келтiру — тiл мәдениетiнiң ең басты проблемасының бiрi. Варианттылық халық тiлiнiң дыбыстық құрылымына сай жазу дәстүрiнiң, орфографиясының жоқ кезiнде жалаң сөйлеу тiлiндегi түрлi процестер ықпалымен талай ұрпақтың нақты сөз қолдану тәжiрбиесiнде үздiксiз қалыптасып келген. Айырым белгiсiнiң бiрлiгiне қарамастан, басқа тiлдермен салыстырғанда қазақ тiлiндегi варианттылықтың өзiндiк ерекшелiгi бар.[4] .

Қазақ тiлiндегi варианттылықтың фонетика, лексика, семантика, морфология, синтаксис, орфография, орфоэпия, фразеологияға қатысты түрлерi бар:

  • 1) Дублет дегенiмiз — мағыналық тепе-теңдiктегi екi не одан да көп лексикалық варианттар (көрпе/жұрқан). Дублеттер — түбiрi, тұлғасы әр басқа сөздер. Көптеген дублеттiң артық сыңарлары жергiлiктi ерекшелiкке жатады {көршi/қошна, сым/шалбар, әкпiш/күйенте). Мұндай жарыспа тұлғалардың бiр сыңары кепшiлiк жағдайда шеттен ауысқан сөз болады (дәке/мәрлi, қауын/дiңке). Дублеттердiң қолданыла келе синонимдiк қатар құрауы {қораз/әтеш) немесе мағынасы дараланып, әр басқа сөздерге айналуы мүмкiн (көйлек-жейде, апа-әпке).
  • 2) Түбiр морфема мен қосымша морфемалардың өзгерiсiнен морфологиялық варианттар түзiледi (ащы/ашты, уақыты/уақтысы). Қазақ тiлiндегi морфологиялық варианттар мынадай жолмен түзiледi:
  • а) түбiрге әр алуан қосымшаның жалғануы арқылы (дауқор/даугер, жастық/жасшылық);
  • ә) сөздiң ықшам тұлғаға ауысуы арқылы (келiптi/кептi, қалыпты/қапты);
  • б) сөз тiркесiнiң кiрiккен түлғаға айналуы арқылы (қалай етесiң/ қайтесiң, солай еткенi/сөйткенi). Әр түрлi жұрнақтың жалғауынан морфологиялық варианттар түзiлсе, жалғаудың өзгерiп келуiнен синтаксистiк варианттар құралады (келемiн/келем, сөйлеймiн/сөйлейм, жүредi/жүред). Жеке сөйлемдердiң де варианттар қатары кездеседi (жасым елуде/елу жастамын/елудемiн). Жарыспа тұлғалардың iшiндегi сан жағынан ең молы, қолдану жиiлiгi жағынан ең көлемдiсi — фонетикалық варианттар. Бiр сөздiң дыбыстық варианты болу үшiн тiкелей аффикстер арқылы түрленбей, бiр түбiрдiң, не бiр ғана қосымшаның фонетикалық өзгерiске түсуiнен түзiлуi шарт (гауһар/жауһар, ғарiп/кәрiп, саудагер/сәудегер). Фонетикалық варианттардың орфоэпиялық және орфографиялық түрлерi бар. Орфографиялық варианттарға жазуда еленбейтiн, жалаң сөйлеу тiлiне тән түрлерiн жатқызамыз (шай/шәй, жай/жәй). Олар үндестiк заңымен (өзен/өзөн, жүгiр/ жүгүр, керек/герек), жергiлiктi ерекшелiкпен (жыл/джыл, шара/чара), стильмен (әкелерiм/әкемдер) байланысты айтылады. Бiр сөздiң баспасезде әрқалай жазылуынан орфографиялық варианттар түзiледi (аулы/ауылы, даусы/дауысы, рахмет/рақмет, жина/жыйна). Жарыспа варианттар - жалпы тiл заңдылығана сәйкес езгерiп отыратын, әлденеше қырынан көрiне алатын, оралымдық, икемдiлiк мүмкiндiгі мол тiлдiк категория. Оларды әдеби тiл өлшемi тұрғысынан реттеуде нақтылы тiлдiк фактi, тәжiрибе ескерiлмек.[5]

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. — Алматы.«Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9
  2. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007 жыл.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0
  3. ↑ Балакаев М., Қазақ тiлi мәдениетiнiң мәселелерi. А., 1965
  4. ↑ Ұйыкбаев И., Қазiргi қазақ тiлiндегi варианттылық проблемасы. А., 1976
  5. ↑ Бизақов С, Тiлдiк норма және варианттылық. А., 1997.к.


  Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Нұсқалылық&oldid=3146712» бетінен алынған