Ойжайлау қорғандары

Ойжайлау қорғандары - Жетісу өңіріндегі ерте темір дәуіріне жататын сырға толы құпиясы ашылмаған қорғандардың бірі.

Сақ тайпаларының қорғандары Алакөл ауданы территориясында Лепсі ауылының батысында 1,5 км, Лепсі өзенінің сол жағалауында 200 м жерде, оңтүстігінде Белтерек тауынан 1 км жазық алаңқайда орналасқан. Солтүстігіндегі Бұжбан тауы, батысында Ешкіөлмес, одан әрі Шатыр төбе таулары алып жатыр.

2008-2009 жылдардың жазғы маусымдарында «Жер-Су» корпорацияның демеушілігімен (президенті Б.К.Оспанов) Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің археологиялық-этнологиялық орталығының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Әбдеш Төлеубаев жетекшілігімен «Үйгентас» археологиялық экспедициясы Ойжайлау бөктеріндегі қорғандарға зерттеу жүргізді.

Профессор Әбдеш Төлеубаев ондағы қорғандары III-VIII ғасырдағы сақ мәдениетіне жатады деп жорамалдайды. Тарих ғылымдарының кандидаты Ғани Омаровтың айтуы бойынша сол жерде түрік заманына жататын қорғандар бар дейді. «Үйгентас» археологиялық экспедициясының зерттеуіне сүйенсек, Ойжайлау қорғандары біздің заманымыз дейінгі III-VIII ғасырдағы сақ мәдениетіне жатады.

Бұл археологиялық экспедицияға Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының ғылыми қызметкері, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің, Семей педагогикалық институтының, І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің, Семей геодезия және картография коледжінің ұстаздары, магистранттары мен студенттері қатысты. Бұл қорғандар көк майсалы шөп және тас үйінділерінен тұрғызылған. Қорған конус түрінде үсті дөңгелек жартылай төбе тәрізді орналасқан. Тарих ғылымдарының кандидаты Жұматаев Ринаттың айтуы бойынша қорғандарды тұрғызуға Лепсі өзенінен тас алынғаны туралы мәлімет айтты.

Қарастырып отырған өңірді мекендеген тайпалардың Қазақстан халқының тарихи қалыптасуына, мәдениетінің өркен жаюына өзіндік қосар үлесі, алар орны бар. Өңірде мал бағудың пайда болуы неолит пен энеолит дәуіріне жатады. Қола дәуірінде (б.з.д. XV-VIII ғасырлар), бұл өлкені мекендеушілердің материалдық және рухани мәдениеті өркендеп, мыс өңдеумен айналысу кәсіптері пайда бола бастаған. Алайда, жергілікті жердегі тарихи ескерткіштердің терең зерттелмеуі, әрі ғылыми айналымға түспеуі, өңірдегі қола дәуірі мәселелерін шешуге мүмкіндік бермейді.

Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде өлкеде көшпелі мал шаруашылығы қалыптасты. Ертедегі жергілікті тайпалар шаруашылығы өлкені өзінше бір шағын дербес экономикалық аймаққа айналдырды. Қазіргі таңда осы өңірде сол заманның жарқын ескерткіштерінің орналасуы мұнда өзіндік мәдениет болғандығын айғақтап хабардар етеді. Әсіресе, зерттеу нысанымыз болған Ойжайлау тас қорғаны Қазақстан территориясындағы көп кездесе бермейтін ерекше тарихи-археологиялық бірегей ескерткіштер қатарына жатады.

Ойжайлау бөктеріндегі №1 қорғанның солтүстік-шығысында 46 м биктігі-0,2 м, диаметрі-9м кішірек №2 қорған орналасса, солтүстігінде 150 м жерде Қара жол өтеді, одан әрірек ауыл адамдарын жерлейтін мұсылман зираты бар. Қорған ел ішінде «үйілген тас» деп аталып, оның табиғи еместігі ертеден мәлім болған. Бертіңгі уақытта қорған құрылысының тастары әртүрлі қажеттіліктерге байланысты алынған. Осындай әрекеттердің нәтижесінде тас алынған шұңқырларға желмен топырақ толып, бұталар өсіп кеткен. Мұндай шұнқырлардың жалпы саны-15. Орта тұсындағы ірілеу шұңқырлардың үлкенінде қайың, терек өсік шыққан. Шұңқырлардың ені әр түрлі. Осы шұңқырлар қорғанның авариялық жағдайда екендігін сипаттай түседі. Жалпы қорған өзеннің малта тастары мен таудың жақпар қара тастарынан құралған. Қорғанның көріністері қазбаға дейін түрлі бағыттардан фото және видеобейнелерге алынып, топографиялық сызбасы салынған.

Қорғанның сыртын айналдыра теодолиттік жүріс жасалды. Қорғанның диаметрі: СО-65,2м, ШБ-63,2 м. Биіктігі оңтүстік етегіндегі шартты түрде алынған нөлдік репермен есептегенде 1,7 м. Бетін шым қабаты басқан сыртқы айналма тас қоршаудың ені-3,5-4 м. Қорғанның оңтүстік жағы солтүстік бөлігіне қарағанда әлде қайда биік орналасқан. Зерттеу нысанының географиялық координатасы И 45 55,5 «Е 080 34 56,4» болса, теңіз деңгейінен салыстырғандағы биіктігі 970 м.

Қазба жұмыстарының алдында қорған аумағында өсіп тұрған ағаштар мен бұталар, шөптер кесіліп орылды. Соның нәтижесінде қорғанның толық келбеті аңықталып, ол жан-жағынан фотосуретке түсірілді. Сыртқы белдеу көрсетіп тұрғандай, қорған келбеті дөңгелек. Дала көсемдері жерленетін алып тас құрылыс. Жоғары беті біршама қалың ұсақ тастармен, жақпар тастармен жабылған. Астыңғы қабаттарындағы тастар ірі, көбінесе жұмыр келетін өзен тастар. Қорғанның еңіс тұстарын, етек жақтарын, әсіресе оңтүстік-шығыс бөлігін топырақ басып кеткен.

Қорғанды жоспарға түсіруге және қазба жұмыстарын жүргізуге ыңғайлы болу үшін көлемі 5х5 болатын шартты торлар жасалды. Соның негізінде солтүстік-оңтүстік және шығыс-батыс бағыттары бойынша қорғанның кескіні (профилі) өлшеніп, сызбасы қағазға түсірілді.

Қазба жұмыстары қорғанның төрт бағытынан құрылыстың шеттерін анықтау мен қазба тілігін салу үшін қазу мен тазалаудан басталды. Қорғанның батыс жақ етегін аршу барысында шашылған бірнеше керамикалық ыдыстың сынықтары алынды. Ерте темір заманына жататын ол керамикалық сынықтардың түстері қызғылт, орнаменттері жоқ. Көлемдері 2х2,5, 2х1х2см, қалыңдықтары 0,8 см.

2009 жылғы жазғы маусымда аталмыш қорған толығымен зерттелді. Жұмыс барысында Ойжайлау қорғанның орталық тұсы кеңейтіліп, тас қаландылары бұрынғы жер беті деңгейіне жеткізілді. Сонымен қатар қорғанның ойық тұстарын тексеру мақсатында шурфтар салынып, қорғанның орта тұсын бойлай оңтүстік бағытта тілік жүргізілді. Жұмыс қорытындысы бойынша аталмыш қорғанның жерлеу дәстүрі жер бетінде жүргізілгендігі анықталып, бұл ескерткіштің Аржан обасымен ұқсастығы байқалды. Осылармен қатар №1 қорғанның жанынан кішірек №2 қорғанда қазба жұмыстары жүргізілді. Ол Үлкен қорғанның солтүстік шығысында 60 метрдей қашықтықта орналасқан. Қазбаға дейін қорғанның беткі қабатын шым басып жатты. Кейбір тұстарының тастары жер бетіне шығып көрініп жатты. Шым қабаты алынған кезде қорғанның таудың жақпар тастарынан және өзеннің жұмыр тастарынан үйілгентігі анықталды. Қорғанның сырт келбеті дөңгелек, диаметрі 11м, биіктігі нөлдік нүктеден 85 см. Тас қабаты толық ашылғаннан кейін қабір шұңқырын анықтау мақсатында қорғанның дәл ортасынан 2+2 метр ендікте тазалау жұмыстары басталды.

Нәтижесінде батыс-шығыс бағытында созылған қабір дағының ізі байқалды. Қабір дағын тереңдету жұмыстары барысында бірнеше қабат тастардың шоғыры ашылды. Бұл қабір шұңқырының таспен көмілгендігін көрсетеді. Осыдан кейін барып қабір шұңқырындағы тастар толық тазартылды. Жұмыс барысында соңғы қатар тастар бетінен жылқы сүйектері аршылды. Оның астынан жылқы әбзелінің кейбір бөлшектері табылды. Бұл қорғанында өз заманында тоналғандығын қабір ішінде шашырап жатқан сүйек қалдықтары дәлелдейді.

№1 қорғанның жанынан кішірек №2 қорғанды қазу барысында жылқы сүйектері табылды. Сақ сенімі бойынша о дүниеде өмір сүреді деген сеніммен жылқы малын иесімен бірге жерлеген. Сол қорғанда ағаштың қалдықтары табылды. Сақ заманның кезінде мәйіт бетін ағашпен жерлеген, содан кейін тас үйген. Бірақта қорғаннан мәйіт табылған жоқ. Үлкен тастармен қаланған, алып қорған болып табылады. Қорғанды қазу студенттер еңбегі зор деймін. Археологтар әр уақыттарда Қазақстанның түрлі түкпірлерінен сақ патшаларының қорғандарын тауып жатыр. Тарихшылардың айтуынша, әрбір көшпенді рудың көсемдерін жерлейтін өз қорымдары болған. Бабалар дәстүрі бойынша сақ патшалары қай жерде қаза тапса да, оның денесі әулет қорымына әкеліп жерленген. Және бұл қорғандар қасиетті саналған. Мүмкін Ойжайлау қорғандарын қазба-зерттеу жұмыстарды көп жүргізсек патша қорғандарын да табамыз деп ойлаймын. 2010 жылы Ойжайлау бөктерінде №3 қорғанды қазу жұмысын жүргізді. Жалпы қорған өзеннің малта тастары мен таудың жақпар қара тастарынан құралған. Қорғанның көріністері қазбаға дейін түрлі бағыттардан фото және ведиобейнелерге алынып, топографиялық сызбасы салынады.

Қазба жұмыстарының алдында қорған аумағында өсіп тұрған ағаштар мен бұталар, шөптер кесіліп орылды. Қазба жұмыстары қорғанның төрт бағытынан құрылыстың шеттерін анықтау мен қазба тілігін салу үшін қазу мен тазалаудан басталады. Қорған биiктiгi 5 метр болып табылады. Қазу барысында тұрмыстық заттар табылды. Қорғанды тереңірек қазу барысында қабір табылды. Басы батысқа қаратып жерленген баланың сүйегі мен адам сүйектерінің шашындылары шықты. Одан ары тереңірек қазу барысында алыстан қарағанда күнге және жылқының тағасына ұқсас тас қиыршықтары шыға бастады. Ежелгі грек авторларының хабарламаларында қарағанда сақ күнге табынған, оны «әмірші» таныған. Біздің пайымдауымызша сақтар күнге байланыстырып тастармен қалаған шығар.

Күнге ұқсас дөңгеленген тастардың қасында тастардан қаланған ұзын дәліз табылды. Ол дәліз сырттан жерлеу орнына кіретін жол болғаны анықталды. Дәліз қорғанның шығыс жағына салынған. Ежелгі сақтар дәлізді күн қай жақтан шығатын жерге салынған. Дәліз қасында қайрақ табылды. Қайрақ жалпақ, байлайтын жердің тесігі бар. Ежелгі сақтар қаруларын қайрақпен қайраған және қайрақты іліп жүрген. Бірақта қорған сол заманда тоналғаны анықталды. Қорғаннан айна, сақина табылды. Бірақта сақина ағаштан жасалған. Айна кішкентай түрде кішкене қара басқан. Олар тұрмыстық заттар болып табылады. Ойжайлау бөктерінің №3 қорғанның қасынан кішірек №4 қорғанда қазба жұмыстары жүргізілді. Қорғанның қазбаға дейін қорғанның беткі қабатын шым басып жатты. Кейбір тұстарының тастары жер бетіне шығып көрініп жатты. Шым қабаты алынған кезде қорғанның таудың жақпар тастарынан және өзеннің жұмыр тастарынан үйілгентігі анықталды.

Қорғанды қазу барысында, тастар алынып қабір табылды. Қабір ішінде басы жоқ дене сүйектерінің қасында кішкентай дөңгеленген көк түсті моншақтар жатты. Дене сүйектері шалқасынан жатыр. Қорғандағы көк моншақ аспан әлемін білдіреді. Жерленген адам шайқасқав қатысқан болу керек. Бұл үлкен олжа болды.

Ойжайлау қорғанынан қасында кіші оба зерттеу жүргізіліп табылды. Оба қиыршық тастармен қаланған. 116 см. тереңдікте адам сүйектері табылды. Адам қанқасы шалқасынан жатыр. Ойжайлу қорғаннан тұмыстық заттар табылып жатыр немесе қыш ыдыстар сынық күйінде табылып жатыр.

Сақ заманында тайпалас адамдар өлген кісінің қаруын, айнасын және қыш ыдыстарын әдейі сындырғанда, өлген адамның жанымен бірге өліктер еліне жететін заттардың жанын азат етуге көмектестік деп сенген. Сақтар анимизмге сенген. Анимизм - яғни түрлі қолданыс заттарының жаны болады деген сенім деп түсіндіруге болады. Үйгентас тауының қасында сақ дәуіріне жататын алып қорғандар бар. Дәу тастармен қалаған алып төбе және қорған қазуға жұмыс күшіне көп адамдар керек. Ойжайлау көшпелілердің орталығы болған деймін.

Ойжайлау қорғандар туралы сыр сақтаған аңыздары бар. Олардың бірі Лепсинск ауылына жақын бұрынғы колхоз болған, қазір Шынжүрек ауылы деп аталады. Сол Шынжүрек ауылының тұрғыны Асқар ақсақалдың айтуы бойынша сол ауылда бақсы өмір сүріпті. Бір күні бақсының үйіне күміс сауыт киген батыр келеді. Батыр бақсыға бейітіме құран оқы дейді. Күміс сауыт киген батыр мен бақсы далаға шығады. Батыр бақсыға бейітін көрсетеді. Ол үлкен қорған болады. Бақсы қорғанға шығып құран оқиды. Батыр рухы жоғалып кетеді. Ауылда аңыз болып таралады. Ауылда аңыз болып таралады. Беймәлім беттері ашылған жоқ.