Орақ – Мамай

Орақ – Мамай – ноғайлы жырларының бір үлгісі. Онға жуық нұсқасы бар. Алғаш жырды А.В. Васильев Ақтөбе өңірінен жазып алған (1905), толық нұсқасы 1908 ж. Қазанда жарық көрді. Жеке үзінділері 20 ғасырдың 40-жылдары түрлі оқулықтарға енген. Нұртуған жыраудың нұсқасында Орақ пен Мамай батырлардың тама руының байы Толағаймен күресі суреттеледі. Жырдың Мұрын жырау жырлаған үлгісі “Батырлар жыры” (1989, 5-том.), Н.Кенжеғұлұлы нұсқасы “Қанеки, тілім, сөйлеші” (1992, 1-кітап) атты жинақтарда жарық көрді. Жырдың генеологиялық сипаты басым, негізгі кейіпкерлері Мұсаханның Қараүлек деген бәйбішесінен туған Орақ, Мамай батырлар. Қозан деген қалмақ ханы бала Орақ пен Мамайды ойнап жүрген жерінен тұтқындап алып кетеді. Қозанды шабуға келген Хиуа ханы Бозоғланның өзі қолға түсіп қалады. Қозанның Қарахан есімді қызы зынданға тамақ, киім, шам апарып, тұтқындарға көмектесіп тұрады. Қозан хан Орақ, Мамай, Бозоғландарды босатып жібергенмен, олар қалмақты қайта шабуға уағдаласады. Одан әрі жыр мазмұны Мұсаханның балаларын іздеу оқиғасына жалғасады. 40 батыр жолай еліне қайтып келе жатқан Орақ пен Мамайға кездеседі. Орақ батыр қалмақ елін шабады. Оның беліне айдаһар оралып, соңында Қозан мен Өгіз ханды өлтіріп, еліне аман-есен оралады. Жырда кездесетін қарлығаштың зынданда балапандауы жақсылықтың символы саналса, Берен шайыр мен Мамайдың айтысы – этнографиялық дәстүр көрінісі. Жырдың кейбір нұсқалары бойынша Орақтан Қарасай, Қази деген батырлар туған, ал Мамайдан ұрпақ болмаған. “Орақ – Мамай” жырын В.М. Жирмунский, Ә.Қоңыратбаев, І.Жұмалиев, т.б. ғалымдар зерттеген.

Орақ – Мамай жырларындағы батырлар бейнесі