Қази

Қази, Ғази (туған жылы белгісіз – 1576) – XVI ғасырдағы ноғай мырзасы. Кіші Ноғай Ордасының негізін қалаушысы, Орақтың ұлы, Алшағыр бидің немересі. Ғази бен Ораққа тиесілі болған ру тармағы 1530 жылдары биліктен қуылды. Бастапқыда өз ұлысымен бірге Бұзаулық өзені мен Арал теңізі аралығында (Ресейдің Орынбор облысы мен Қазақстанның Ақтөбе облысының аумағы) өмір сүрді.

Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі батырлық жырларда Қази есімі Қарасай есімімен қатар айтылады. Екеуі де қазақ-ноғай дәуіріндегі тарихи тұлғалар, Едіге бидің ұрпақтары. Деректер мен зерттеулер бойынша Қазидың шыққан тегі: Едіге, одан Нұраддин, одан Оқас, одан Мұса, одан Алшағыр, одан Орақ, одан Қази мен Қарасай болып таратылады. Қазидың Едігеге дейінгі ата-бабаларының бәрі де тарихта белгілі із қалдырған тарихи тұлғалар. Қазидың атасы Алшағыр XVI ғасырдың басында Ноғай ұлысын билесе, әкесі Орақ белгілі бектердің бірі болған.

XVI ғасырдың 30 жылдары Орақтың иелігіндегі жерге қазіргі Саратов өңіріндегі Еділ алқаптары жатқан. Қази Ноғай Ордасындағы саяси оқиғаларға XVI ғасырдың ортасында белсене араласқан.

Сыртқы саясатта Ғази бен Орақ Қырым хандығына сүйенді. Одақ 1570 жылдардың басында жас туыстарының алмасуымен расталды. Екі ғазилердің бөлелері Бақшасарайға келді, ал Қырым ханы Дәулет Герейдің ұлдары Мұрат Герей мен Фатх Герей онымен бірге тұруға жіберілді. Одақтың басты мақсаты ортақ дұшпандарға - ең алдымен Ресей патшалығына және Үлкен Ноғай Ордасына қарсы әскери-саяси одақ болды. Ғази 1569 жылы Герейлердің Астраханға қарсы жорығына, 1571 және 1572 жылдары Мәскеуге қарсы жорықтарына қатысты.

Солтүстік Кавказда Ғази бен Орақ Кабардамен саяси одаққа кірді, оны Кабардин кінәзі Пшеапшока Қайтүкиннің қызымен (1562 жылдан кешіктірмей) үйлендірді.

Егер Иван IV-нің 1561 жылы Пшеапшоканың басты жауы Темрүк Идаровтың қызымен некеге тұрғанын ескерсек, онда Кабардин кінәздіктердің екі коалицияға бөлінгені айқын болады. Мәскеу мен Темрүктің саяси бірігуіне Пшеапшок, Ғази және Қырым ханының топтасуы қарсы болды.

1549 – 1555 жылы ноғай бегі Жүсіппен одақтас болып, Мәскеу кінәздігіне қарсы саясат жүргізді. 1555 жылы Жүсіптің орнына Ысмайыл би келгеннен соң, Қазидың көзқарасы бимен үйлеспеді. Шамамен осы жылдары Қази Ноғай ордасынан бөлініп, Солтүстік-Шығыс Кавказдағы Қобан өңірінде жеке өз ұлысын құрған. Тарихта Кіші Ноғай Ордасы, кіші ноғайлықтар, Қази ұлысы деген атпен белгілі. 1555 – 1563 жылы Қази Ноғай ордасындағы таластарға белсене араласқан. Жүсіптің ұлдары Қазимен одақ құрған.

1576 жылы наурыз айында Темрүкке қарсы жорықтардың бірінде Ғази бен Орақ екі бауыры және бірнеше ұлыдарымен бірге қаза тапты. Қази – Ноғай ордасындағы Ресеймен жақындасуға қарсы болған топтың өкілі. Өзі қайтыс болғанда артында Хан атты ұлы қалды.

Дереккөздер

• Батырлар жыры, А., 1989; Қадырғали Жалаири, Жылнамалар жинағы, А., 1993; Тынышпаев М., История казахского народа, А., 1993; Трепавлов В.В., История Ногайской орды, М., 2002.