Органон

Органон (көне грекше: Ὄργανον — құрал, метод, әдіснама ) — Аристотельдің арнайы логикалық еңбектерінің дәстүрлі аталуы. Органон атауын Аристотель емес, перипатетик (Аристотель жолын қуушы) Андро́ник Родо́сский (др.-греч. Ανδρόνικος; шамамен, б.з.д. 60жж.) Аристотель еңбектеріне пікір жазу барысында алғаш қолданған.

Органон

Аристотель

Органон Аристотельдің алты логика кітабын қамтиды. Олар:

• «Категория туралы» (грек. Κατηγορίαι; лат. Categoriae, или Praedicamenta) Аристотельдің 10 категориясы пайымдалған: Мән (субстанция), Сан, Сапа, Байланыс, Орын, Уақыт, Жағдай (күй), Шарт, Қозғалыс, Маһаббат.
• «Түсіндіру туралы» (грек. Περὶ ἑρμηνείας; лат. De interpretatione) Бұл бөлім кітапта тірек ұғымдар мен тұжырымдар, растау, терістеу, жалпылық, ұғымара байланыс қатарлы тақырыптар сөз болған.
• «Алғашқы аналитика» (грек. Ἀναλυτικὰ πρότερα; лат. Analytica priora) Бұл еңбекте Аристотель силлогизмі, индуктивті тұжырым туралы паймдалған.
• «Кейінгі аналитика» (грек. Ἀναλυτικὰ ὕστερα; лат. Analytica posteriora). Бұл бөлімінде үлгі, анықтама және ғылыми білім туралы пайымдалған.
• «Топика» (грек. Τοπικά; лат. Topica) Топика – негізгі тақырып мәселесі талқыланып, мәселені талдау мен шешім етуде өнімді де, сенімді дәлел келтіру, тұжырым жасаудың ақылға қонымдылығы туралы пайымдаулар жасалды. Дәл осы еңбегінде предикабил турлы айтты және кейін порфир және схоластик логикашылдардың пікірталасына себеп болды.
• «Софистикалық тойтарыс туралы» (грек. Περὶ τῶν σοφιστικῶν ἐλέγχων; лат. Sophistici elenchi, часто просто Elenchi) Логикалық сандырақтар, өтіріктер, ой алдамшылықтары туралы талдаулар жасалып, Аристотель риторикасына бағыттайтын маңызды кілт болды.

Аристотельдің "алғашқы" және "кейінгі" аналитикасының айырмашылығы айқындалған жоқ. Осылай бөліп атаған сол Родосскийдің өзі болса керек. Ал, «софистикалық тойтарыс туралы»ны «топиканың» жалғасы деп есептеуге де болады

Органонның көптеген грекше көшірмелері жазылған, сондай-ақ арабша, латынша, сирияша және армянша аудармалары бар.

Жаңа дәуір ағылшын философы Фрэнсис Бэкон «Жаңа органон» («Novum organon») (1620) деген кітабында өзінің индуктивті логикасын Аристотельдің декуктивті логикасына қарсы қойып, барлық білімді ақылдық ойлаудан емес, тәжірибеден бастауды ұсынады.