Ориентализм (кітап)
Басқа мағыналар үшін Ориентализм деген бетті қараңыз.Ориентализм (Orientalism) — америкалық интеллектуал Эдуард Саидтің 1978 жылы жарық көрген кітабы.
| Ориентализм | |
| Orientalism | |
 | |
| Жанр | |
|---|---|
| Авторы | |
| Түпнұсқа тілі | |
| Жариялануы |
1978 |
| Баспагер |
Pantheon Books |
| ISBN | |
| Аударма |
Ұлттық аударма бюросы 2019 |
Э.Саид «Ориентализм» деп аталатын зерттеуінде Ориентализм ұғымының пайда болуын Еуропаның Орта және Таяу Шығыста ғасырлар бойы үстемдік етуімен байланыстырады.Аталған еңбек алғаш рет 1978 жылы жарық көрген. Содан бері түпнұсқа ағылшын тілінде бірнеше рет баспа бетін көріп, әлемнің 36 тіліне аударылған. Автор ориентализмді Батыстың Шығысты тануының күрделі, көпсатылы жүйесі деп қарауды ұсынады. Ориентализмді ол өз кезегінде жалпыға белгілі классикалық мәтіндерді зерттеу мен талдауға арналған академиялық жолдан басқа категория деп санайды. Саидтің айтуынша, «Ориентализм – Батыста империялық отарлау экспансиясының тәжірибесінде қалыптастырылған шығыс адамы жайлы белгілі бір көзқарас». Э. Саид өз еңбегінде осы жағдайдың қалай туындап, қай жолмен қалыптасқанын өткен және жаңа тарихқа көз сала отырып, жан-жақты талдайды.
Кіріспеде автор ориентализмнің бір-бірімен тығыз байланысты ғылыми-академиялық, саяси және әлеуметтік, идеологиялық сипатына тоқталып, оны жасырып жәйне айқын деген екі топқа бөледі. Аталған кітап гуманитарлық салаға өзгеше ықпал жасап, постколианлдық зерттеулерге негіз болды.
Ориентализм – эстетикалық, ғылыми, экономикалық, әлеуметтанулық, тарихи және филологиялық мәтіндердің дәнекерлігіментүсіндіруге» тырысқан гео-экономикалық көзқарастардың жиынтығы[1].
Тарихы
өңдеуЭдуард Саид – әдебиет сыншысы, музыканың майталман маманы, полиглот, ғалым. Ғалымның ориенталистік көзқарастарының негізін тереңінен білу үшін де оның өміріне назар аударған жөн. Өйткені ол Батыс әлемінің Шығысқа деген ұстанымын, ғұмырының жартысынан көбін Америкада өткізуі арқылы «Шығыс адамы» ретінде басынан өткерді. Эдуард Саид 1935 жылы Иерусалимде христиан отбасында дүниеге келген. Бастауыш және орта білімін Мысырда ағылшын тілінде білім беретін отарлаушылардың мектебінде алды. Кейін Принстон мен Гарвард университеттерінде жоғары білімге ие болды. Университетте білім алып жүргенде жазғы демалысын Ливанға қоныс аударған отбасының жанында өткізіп, онда әдебиет, музыка мен философияны үйренетін[2].
Э. Саид бұл кітабін, шығыс халықтары мен қоғамдары туралы жазылған және ағылшын, француз т.б. батыс тілдерінде жарық көрген бірнеше мың мәтінге сүйеніп жазады. Э. Саид «ориентализм» ұғымын біз білетін шығыстану ғылымы мағынасында көп қолданбайды. Э.Саидтің анализдері бойынша, «ориентализм» ең алдымен қате методология, «шығысты» қисық призма арқылы зерттеу, қабылдау және бұрмаланған күйінде басқаларға таныту методологиясы (қазіргі кезде кейбір ғалымдар «ориентализм» ұғымын «өзімізге ұқасамайтындарды қисық призма арқылы, бұрмаланған көзқарас арқылы зерттеу, кабылдау және бұл образдарды басқаларға кабылдатқызу методологиясы деп кең мағынада алып қарастырады).
Ориенталистік менталитеттің Шығыс образдарын үш топқа жинақтауға болады:
- Шығыс - «деспотикалық» (despotic), яғни шығыс халықтары, қоғамдары (әсіресе шығыстың ер адамы) қатыгез, қанышер болып келеді («шығыс деспотизмы» мен «Ислам қылыш діні» деген «а-приори» ұғымдарды бұған мысал ретінде келтіріге болады);
- Шығыс - «экзотикалық» (exotic), яғни шығыс халықтары, қоғамдары таңғажайып, тылсым дүние;
- Шығыс – «эротикалық» (erotic), яғни шығыс халықтары, қоғамдары сезімдердің жетегінде кеткен, шығыс әйелі сенсуализацияланады (мысалы гарем, шығыс биі жайындағы мифтер осылайша ойдан шығарылған).[3]
Қазақ тіліндегі басылым
өңдеу2019 жылы «Жаңа гуманитарлық білім. 100 жаңа оқулық» мемлекеттік бағдарлама аясында Ұлттық аударма бюросынан тұңғыш рет қазақ тіліне аударды. Кітап қатты мұқабамен 10 000 тиражбен басылды [4]. Мемлекеттік бағдарлама аясында Қазақстанның жоғары білім беру мекемелерінің кітапханаларына таратылды. Кітапты қазақ тіліне аударған Колумбия университетінің магистрі, шығыстанушы Тимур Муктаров аударды. Кітаптың қазақ тіліндегі басылымына Оксфорд университетенің магистрі, шығыстанушы Ғалым Боқаш алғысөз жазған болатын:
Көрнекті мәдениеттанушы, арабтекті америкалық интеллектуал Эдуард Уади Саид 1978 жылы жариялаған «Ориентализм» атты академиялық зерттеуінде Шығыс тарихы, саясаты мен мәдениетіне қатысты кезінде Батыстың ғылыми ортасында, әлеуметтік санасы мен басқару жүйесінде орнығып қалған біршама жалған, жасанды және қате түсінікті сыни ой сүзгісінен қайта өткізді. Гарвард университетінің түлегі, Колумбия университетінің профессоры, Америка лингвистика академиясының президенті және Палестина мемлекетін құруды жақтаушы болған Саид бұл еңбегінде «ориентализм» түсінігін бірнеше сатыға қойып қарастырады. Белгілі америкалық шығыстанушы һәм сыншы Бейли Виндер бұл сатыларды Шығыс туралы академиялық зерттеудің бір парасы, Батыс пен Шығыстың арасындағы онтологиялық және эпистемологиялық айырмашылық туралы жалпы таным және XVIII ғасырдың соңынан бастап Шығыста орныққан Батыс билігінің корпорациялық басқару жүйесі деп сипаттаған.
Кәсіби әдебиеттанушы ретінде Саид үш бөлімнен тұратын кітабының алғашқы екі бөлімінде («Ориентализмнің аумағы» және «Ориенталистік құрылымдар мен қайта құрылымдар») жаңа заманғы Батыстың Шығыс туралы үстірттеу түсініктерін түрлі тарихи және әдеби мәтіндер арқылы терең сараптап берген. Ал «Ориентализм бүгін» атты үшінші бөлімінде ол «Шығыс туралы жаңсақ пікір қалыптастыру әрекетінің» қазіргі ғылыми ортада жалғасып жатуы мүмкін екеніне нұсқайды. Дәл осы бөлімнің, әсіресе автордың ұлыбританиялық-америкалық шығыстанушы Бернард Льюистің тұжырымдарына қатысты пайымдарының Батыстағы академиялық ортада сынға ұшырағанын атап өту ләзім. Кейбір замандас зерттеушілер Саид өз тұжырымын дәлелдеу үшін Льюистің мәтіндерін үзіп-жұлып, өзіне тиімді түрде ғана пайдаланды деп ойлайды.
«Ориент» (Шығыс) деген өте кең тақырып болғандықтан, Саид бұл зерттеуінің ауқымын «Арабтар мен исламды танудағы ағылшын-франко-америкалық тәжірибе» деп тарылта айқындаған. Сол себепті, негізінен, Батыс пен арабтілді Таяу Шығыстың қарым-қатынасына жіті үңілген. Бірақ «Ориентализм» Батыстың басқа да Шығыс халықтарын, әсіресе отарлау кезеңіндегі «тану» ерекшеліктері туралы көптеген академиялық зерттеудің жазылуына, мәдени кеңістіктегі түрлі пікірталасқа түрткі болды. Бұл еңбек қазақтілді зерттеушілер мен студенттердің ойын қозғап, олардың Қазақ хандығы мен ҚазССР-іне қатысты қалыптасқан «патшалы Ресей ориентализмі» мен «совет ориентализмінің» стереотиптері туралы тың деректер табуына, осы құбылыстың жаңа қырын айшықтап шығуына себеп болуы әбден мүмкін.
Ұлттық аударма бюросының «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы аясында қазақ тіліне аударылған Эдуард Уади Саидтың «Ориентализмі» – қазақстандық шығыстанушылар, саясаттанушылар, тарихшылар мен мәдениеттанушылар үшін, жалпы оқырман үшін зор олжа. Бұл ұйым Батыс тілдерінен қазақ тіліне академиялық зерттеулерді тікелей аудару тәжірибесін қалыптастыруға ерен еңбек сіңіріп отыр. Осы үрдістің алғашқы нұсқаларының бірі – «Ориентализмнің» қазақша тәржімесінде аз-маз стильдік қатенің ұшырасуы – заңдылық. «Көш жүре түзеледі». Ұлттық аударма бюросының заманауи академиялық тәржіме орталығын қалыптастыру әрекетін тарихи маңыздылығы жағынан IX ғасырда Бағдадта халиф әл-Мамун ашқан «Даналық үйімен» («Бәйт әл-Хикма») және XX ғасырдың басындағы алашордашыл аудармашылардың мектебімен салыстырар едім. Өйткені мұндай пассионарлық ынта-ықыласты бастама – Қазақстандағы білім беру ісі мен ғылыми ортаны дамытып, жаңашыл көзқарасты оқырман қалыптастырады.