Ортағасырдағы Африка

Египет

Африкадағы ең ежелгі мемлекет Египет еді. 395 жылы Рим империясы екіге бөлініп кеткен соң ол Византияның қол астында қалды. IV ғасырдың басына қарай оның халқы христиан дінін қабылдаған болатын. Египетті 639-642 жылдары арабтар басып алды. Жергілікті копт халқы арабтарды өздерін Византия қысымшылығынан құтқарушылар ретінде қуана қарсы алды. Византия императорларының жер иеліктері мұсылман кауым дарының жерлері деп жарияланды. Ол жерлерде отырған шаруалар қазынаға харадж деп аталған жер салығын төледі. VII ғасырдың ортасына қарай Египеттің халқы ислам дінін кабылдап, араб тіліне көше бастады. IX ғасырда Араб халифатының әлсіреуіне байланысты Египет тәуелсіздігін алды. Оның аумағында Тулунилер, Фатимилер әулеттері басқарған дербес мемлекеттер құрылды. 1171 жылы Египеттегі өкімет билігі Айюбилер әулетінің қолына көшті. Ол әулеттің негізін қалаушы сұлтан Салах-ад-дин болды. Айюбилер сұлтандары мәмлүктер деп аталған құлдардан құрылған ұлан ұстады. 1250 жылы мәмлүктер өкімет билігін басып алды. Мәмлүктердің ұлы әскери және мемлекет қайраткері қазақ даласының перзенті, қыпшақ Бейбарыс болды. Ол крест жорықтарына қарсы шыққан Египет өскеріне колбасшылық етті. Бейбарыс батырлығымен, жомарттығымен, әділеттілігімен халықтың сый-құрметіне бөленді. 1260-1277 жылдары Египетті биледі. 1517 жылы мәмлүктерді түріктер жеңіп, Египетті Осман империясына қосып алды.

Аксум

Орта ғасырларда Африкадағы қуатты мемлекеттің бірі Аксум болды. Ол қазіргі Эфиопия мемлекетінің солтүстігінде III ғасырға қарай құрылған болатын. Аксумдағы қоғамдық және экономикалық өмірдің негізін ерікті шаруалар қауымы құрады. Қауымда жерге және еңбек өнімдеріне ұжымдық меншік сақталды. Бара-бара жерге мемлекеттік меншік те орнай бастады.Үкімет басшыларының, ақсүйектердің де жеке меншік жер иеліктері қалыптасты. Шіркеулер мен мешіттердің де ұлан-ғайыр жер иеліктері болды. Бұл жерлердің бәрін қауымдық шаруалар өңдеді. Ерікті шаруалар қауымдары үкіметке азық-түлік салығын төлеп, қолөнер бүйымдарының біраз бөлігін беріп отырды. Сондай-ақ қауым мүшелері құрылыс жұмыстарына да қатысуға міндетті болды. Аксумның шаруашылығы натуралды болды, яғни әрбір қауым өз қажетін өзі өтеп отырды. Сауда сырт елдерге бағытталды. IV ғасырда аксумдықтар христиан дінін қабылдады. VII ғасырға қарай өзінше жеке мемлекет болуын тоқтатты. Бірақ оның астанасы Аксум мәдени және тарихи орталық болып қала берді.

Гана

VIII ғасырға қарай Африка құрлығының батысында Гана мемлекеті күшейе бастады. IX ғасырда ол көршілері - көшпелі берберлермен жиі соғысып отырды. Ал 990 жылы Гана зенга тайпасын жеңіп, оның астанасы Аудагосты басып алды. Гана Батыс Африка елдерімен саудадағы үстемдігін орнатты. Оның жері арқылы сауда жолдары өтетін. Гана барлық сауда керуендерінен кедендік салық жинап отырды. Саяхатшылар мен көпестер Гана патшаларының байлығы туралы таңғажайып аңыздар таратты. XI ғасырдың аяғына қарай Ганаға Марокко сұлтандары шабуыл жасап, астанасын басып алды. Гана ислам дінін қабылдап, Мароккоға салық төлеп түрды. Марокколықтардың Ганадағы үстемдігі он жылдай уақытқа созылды. Бірақ XIII ғасырдың басында Гана мемлекетін Мали патшалығы жаулап алды.

Мали

Орта ғасырларда Африкадағы қуатты мемлекеттердің бірі Мали болды. Оның қалыптасуы VIII ғасырға жатады. XI ғасырда билік құрып тұрған әулет ислам дінін қабылдады. Араб көпестері Малиге жиі қатынасып түрды және үкімет тарапынан қолдаушылыққа ие болып отырды. Малидың экономикалық және саяси қуатының күшеюі XII ғасырдың екінші жартысына жатады. Мали бұл кезде басқыншылық соғыстар жүргізіп, бірнеше елдерді басып алды. Ол елдерді Малидың әскербасылары басқарды. Малидың басқа елдермен сыртқы байланысы кеңейді. Магриб елдерімен (Тунис, Алжир, Марокко) және Египетпен жүйелі сауда қатынасы орнады. Малидың сырткы байланысы да кеңейді. Көптеген африкалық елдермен дипломатиялық қатынас орнатылды.

Мали мемлекетіндегі қоғамның негізін патриархалды, жасы үлкенге, яғни ақсақалға бағынатын, бірнеше ұрпақтан тұратын үлкен отбасы құрады. Оның ерікті қызметкерлері мен құлдары да отбасының мүшесі деп саналды. Осындай бірнеше отбасы ауылдық қауым - дугаға бірікті. Үлкен отбасының қария-ақсақалы басшы болды. Онан соң кіші отбасыларының иелері келесі сатыда тұрды. Қауымға ерікті колөнершілер мен диқандар да кірді. Қоғамдық сатының ең төменгі сатысында қцлдар түрды. Құлдың келесі үрпағы ерікті қызметкерлер катарына қосыла алатын еді. Жер, табыс бөлу, сот биліктері үлкен отбасының аксақалының қолында болды. Шаруашылық натуралды болды, сондықтан тауар айырбасы қажет болмады. XVI ғасырда Малидың саяси-экономикалық құлдырауы басталды. Оған көрші Сонгай, Текрур патшалықтары шабуыл жасап тұрды. XVII ғасырдың екінші жартысына қарай Мали қатты әлсіреп, шағын кінәздікке айналды. Сөйтіп ол Африка құрлығында елеулі саяси рөл атқарудан қалды.

Сонгай

Мали мемлекеті әлсірей бастағанда оның шығысындағы Сонгай мемлекеті күшейіп келе жатты. Ол тәуелсіздігін XV ғасырдың басында жеңіп алды. Жарты ғасырлық уақыттың ішінде сонгайлықтар көптеген жерлерді жаулап алды. Сонгай мемлекетінің коғамдық құрылысы құл иеленушілік қоғамнан феодалдык қоғамға өту кезеңінде болды. Ақсүйек шонжарлар 300-ден 1000-ға дейін құлдар үстады. Құлдар еңбегі колөнерінде кең өріс алды. Құлдар тегін еңбек етті, кейбір құлдар қожайындарына натуралды салық төлеп түрды. Құлдар бас бостандығы жағынан бірнеше сатыға бөлінді. Ең төменгі сатыдағы құлдың ешқандай құқы жоқ болса, оның баласына біраз бостандық берілетін. Құлдың үшінші-төртінші ұрпақтары ерікті шаруаларға айналып отырды. Бірақ олар өздерінің қожайындарына тәуелді болып қала берді. Қала тұрғындары еріктілер болды. Сонғай мемлекетінің астанасы Гао каласында шамамен 75 мың адам тұрды. Ірі қалаларда 25-50 адам жұмыс істейтін шеберханалар болған. Тіпті кейбір шеберханаларда 75-100 адам жұмыс істеген. XVI ғасырдың аяғына қарай Сонгай мемлекетінде ішкі қырқыстар, көтерілістер күшейді. Бұл дағдарысты марокколықтар пайдаланып қалуға тырысты. 1591 жылы Сонгай әскері марокко әскерінен жеңілді. Сонгайдан Томбукту бөлініп шығып, Мароккоға тәуелді өз патшалығын құрды. Ақырында, қуатты Сонгай мемлекетінің жұрнағы ғана қалды. Сөйтіп ортағасырлық Африка құрлығында бірнеше мемлекеттер өмір сүрді. Бірақ олардың қуаттылығы көпке созылмады. Ішкі талас-тартыстар мен көтерілістер, өзара соғыстар бұл мемлекеттерді әлсіретіп, кейбіреуінің жойылуына әкеп соқтырды.VII ғасырдың 40-жылдарынан бастап Африканың солтүстігіндегі мемлекеттерді арабтар жаулап алды. Араб иелігіне көшкен халықтар ислам дінін, араб тілін қабылдады. XVI ғасырға қарай арабтар ықпалынан тыс қалған африкалық мемлекеттердің көпшілігі батыс еуропалық басқыншыларға тәуелді болып қалды. Географиялық ашулардың нәтижесінде еуропалықтардың жаңа жерлерді жаулап алуы, Африка халықтары үшін отарлық езгінің бастамасы болды. Арзан жұмыс қолы үшін Африканың негрлері Америка құрлығына құлдыққа сатылды.

Африка елдерінің мәдениеті

Орта ғасырлардағы Африка елдерінің мәдениеті айтарлықтай жетістіктерге жетті. Египеттегі Александрия, Каир қалалары мәдениеттің, ғылым-білімнің орталығы болды. XI ғасырдың басында Каир қаласында «Білім үйі» ашылды. 1004 жылы обсерватория салынды. Онда астрономиялық бақылаулар жүргізіліп, таблицалар жасалды. IX-XII ғасырларда Египеттегі философия, тарих ғылымдары зор табыстарға жетті, көптеген философиялық, тарихи шығармалар жазылды. Олардың ішінен біздің заманымызға жеткен тарихи еңбектің бірі Абдрах мен ибн-Абд-әл-Хакимнің шығармасы болды. Тіл білімі де дамыды. VIII ғасырда «Әл-Китаб» (Кітап) деген грамматика саласындағы атақты трактат (ғылыми шығарма) жазылды. Сәулет өнерінде де зор табыстарға қол жеткізілді. Оған дәлел - VII ғасырдың 40-жылдары салынған Фустаттағы әл-Аса мешіті, XI ғасырдың 70-жылдары салынған Каирдегі ибн-Тулун мешіті, XIII ғасырдың аяғында салынған Қалауын сұлтанның сарайлары.

VII ғасырдың ортасындағы араб жаулап алушылықтарынан кейінгі Египеттегі музыка өнері едәуір өзгерістерге ұшырады. Енді жергілікті копт халқының музыкалык туындыларынан араб мақамдары кең орын ала бастады. Египеттік А. Умайя, Ибн әл-Хайтан, ан-Нувайр сияқты музыка теоретиктері мен әншілердің есімі кеңінен белгілі болды. Ортағасырлық Африканың басқа елдерінде де мәдениет дамып жетіле түсті. Мысалы, Аксумда IV ғасырда жергілікті жердің жазуына реформа жасалды. Сол кезде қабылданған әліпби (алфавит) казіргі кезге дейін қолданылып келеді.

Көптеген Африка елдерінде сәулет өнерінің әсем құрылыстары өмірге келді. Сарай кешендері мен ескерткіштер, ғибадатханалар мен кесенелер салуда өзіндік сәулет стилі қалыптасты. Жұмыр немесе төрт кырлы әсем тіреулер мен мүсіндер салтанатты сарайларды көріктендіріп түрды. Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Африка елдерінің орта ғасырлардағы мәдениеті араб-ислам мәдениетінің ықпалымен қалыптасып, үлкен табыстарға қол жеткізді.

Тағы қараңыз

• Египет
• Гана
• Мали
• Сонгай