Орта Азия түркі әдеби тілі

Орта азия түркі әдеби тілі (орта түркі тілі, шағатай тілі) - негізінен, араб әліпбиіндегі ХІҮ-ХҮІ ғ. жазба ескерткішінің тілі.

бұл тілдегі мұралар - әр алуан орта ғасыр ескерткіштері. Араб жазуының түркі тілдерінде қолданылуы XI ғасырдан-ақ басталатыны белгілі. Мұндай түркі тілдес ескерткіштердің қазірде мағұлым болған тұңғыш нұсқасының бірі - "Құтадғу біліг" (1069 жыл) дастаны. Бұл ғақлия дастанының араб әрпімен жазылған Наманган және Каир қолжазба нұсқалары шамамен ХІІ-ХІІІ ғасырларда көшірілген. Махмұд Қашғари "Диуан лұғат ит-түрік" деген түркі тілдері саласын- дағы арабша жазылған тарихи-салыстырмалы сөздік-зерттеуі де XI ғасырдың мұраларына қосылады. ХІІ-ХІҮ ғасырларда араб әліпбиімен жазылған туркі тілінде жазылған ескерткіштер - Ахмед Йүгінекидің "Хибат ул-хақаиқ" ("Ақиқаттар тартуы"), "Қисас ул-анбия" ("Әулие- әнбиелер қиссасы") т. б. Осы іспетті туындылар тілі жағынан Ү-ХІ ғасырдағы көне түркі тілімен ертеден әдетке айнапған дәстүрлі жалғастығы бар екенін керсетеді. Бұл салада профессор A. К. Боровков ХІІ-ХІҮ ғасырдағы ескерткіштерді зерттеу — қазіргі белгілі бір тілдің аясындағы ғана енші емес, бүкіл түркітанудың алдында тұрған аса күрделі ортақ міндет" деп өте орынды көрсеткен. Асылында, осы аталып отырған жазба ескерткіштердің ХІҮ-ХҮ ғасырдан бері қарай дамып, Орта Азияда кеңінен пайдаланған әдеби тіл нұсқасы "шағатай" тіліндегі ескерткіштермен ішінара айырмашылықтары бар екенінін де ескеру қажет. Көне түркі тілі, оның бір тамыры саналатын көне ұйғыр тілі, Орта Азия түркі әдеби тілі (классикалық "шағатай" әдеби тілі) бір-біріне ұласып тұрған. Орта Азиядағы түркі әдеби ескерткіштерінің тілінде профессор С. Е. Мапов бұл кітаби тілдің "біртіндеп ұйғыр дәуірінен шағатай дәуіріне" өту кезін (шамамен ХІ-ХІҮ ғ.) байқап шықты. Осы кезеңнің көптеген шығармалары ("Миражнама", "Тезкерей әулия", "Бақтиярнама" т. б.) және Әлішер Науаидің алдында болып еткен Лутфи, Атаи т. б. ақындардың өлеңдері ұйғыр және араб әліпбидегі қолжазбалар түрінде таралып, осы күнге шейін сақталған.

Шағатай тілі

"Шағатай тілі" дегеніміз Шыңғысханның екінші ұлы, Шағатайдың ұлысына енген Орта Азия, Жетісу және Шығыс Түркістан жерінде кең тараған жазба әдеби түркі тілінің тұспалды атауы ретінде ХІҮ ғасырда пайда болды. Түркітану әдебиеттерінде "шағатай тілі" (немесе сыңаржақ ұсынылған "ескі өзбек тілі") деген термин Ақсақ Темір мирасқорлары заманында өз дамуының классикалық түріне жеткен ХІҮ- ХҮІ ғасырлардағы орта азиялық әдеби "түркі" тілін керсетеді. "Шағатай" тілінің ХІ-ХІІІ ғасырлардағы шығыс түркістандық түркі әдеби тілімен және ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы алтынордалық түркі әдеби тілімен бір ізден таймай жалғасуында ешқандай дау жоқ. В. В. Радлов, A. Н. Самойлович, A. К. Боровков, A. М. Щербак сияқты зерттеушілер "шағатай" тілінде көне ұйғыр тілінің толып жатқан элементтерін, әдеби тіл нормаларының белгілі бір жасандылығы мен қатып қалған қағидалық сипатын керсеткен. Алайда, өзбек пен қазіргі ұйғыр сияқты өте жақын туыс тілдер үшін ХІҮ-ХҮІ ғасырдағы біртұтас әдеби, жазба тіл дәстүрінен айырылу тіпті қиын. Бұған қоса, "шағатай" тілінде қазақ тілінің де өзіндік элементтері жоқ емес. Мысалы, Әлішер Науаи "Хамса" ("Бес дастан кітап") деген шығармасын 1484 жылы "түркіше" жазар алдында өзінен ілгерірек аттас шығармаларды "фарсы" тілінде жазған ұлы ақындарға медеу қылып мынандай тілек білдіреді:

"Мен ки талап йолыда қойдум қадам,
Бар-дур умидим ки чу түтсам қалам,
Йолдаса бу йолда Низами йолум,
Қолдаса Хусрау білә Жами қолұм".

Бұл мысалда қолдаса мен йолдасса сөздері есім сөзден етістік тудырушы -да жұрнағымен қолданылған қазақтың қолдаса, жолдаса сөздері сияқты, бірақ қазіргі ұйғыр мен өзбектің қолласа, йолласа (қулласа, йулласа) түрлеріндей емес.

Орта түркі ("шағатай") тілінде жазылған орта азиялық жазба әдеби шығармалардың дәстүрлері ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда түркі тілдес өзбек, ұйғыр, түрікмен, қазақ пен қарақалпақ хапықтарының жазба әдеби тілінің қалыптасуына мейлінше зор әсерін тигізеді. ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы орта түркі тілінің негізгі дәстүрлері мен атауын сақтап тұрғанына қарамастан, ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы ұйғырдың классикалық әдеби тілі мен ескі өзбек әдеби тілінде (бұл кезеңге осы атаудың қолдануы әбден орынды), ескі түрікмен, ескі қазақ және ескі қарақалпақ жазба әдеби тілдерінде халықтық сөйлеу тілдерінің ықпалы барған сайын айқындала, күшейе береді. Жалпы алғанда, осы ескі әдеби тілдерде, оның алдыңғы "шағатай" тілдеріндегідей, сөздерінің дыбыстық тұлғасы (айтылуы) бұрынғы арабша емлесінің олқылықтары салдарынан әлі де болса жете анықталмаған. Араб жазуындағы ескерткіштерде көпке шейін түркі тілдерінің өздеріне тән дыбыстар ажыратылып таңбаланбаған, бір ғана таңбамен берілген (Мысалы, дауысты а мен е, ы мен і, ү мен у, о мен ө, дауыссыз к мен г дыбыстары). Соңғы жәйт "шағатай" (орта түркі) тілі мен оның дәстүріне мұрагер болған жоғарыда аталған ескі жазба тілдерінің диалектілік негізін анықтауына үлкен нұқсан келтіреді.