Орыс жерлерінің Мәскеу төңірегіне бірігуі

Орыс жерінің экономикалық және саяси дамуы. Моңғол-татар үстемдігі орыс жерінің шаруашылығын күйзеліске түсірді. Феодалдық бытыраңқылық сақталды, жеке кінәздер халықтан салық жинап, Моңғол жаулап алушыларына алым төлеп отырды. XIV-XV ғасырлар аралығында орыс жерінде феодалдық қатынас тереңдеп, ауыл шаруашылығында өндіргіш күштер дами бастады. Өндіргіш күштің дамуына егін шаруашылығының жаңаша, үш танапты әдіспен жүргізілуі, мал санының өсуі, қолөнердің дамуы, біртіндеп тауарлардың артық өндірілуі әсер етті. Су диірмендерінің күшімен ұн көп өндіріле бастады. Су күшін тек ауыл шаруашылығында ғана емес, қалалардағы цехтық өндірісте де пайдалана бастады. XIII-XIV ғасырлар аралығында орыс жерінде феодалдық жер иеліктері күшейе бастады. Феодалдар қауымдық жерді тартып алып, шаруаларды кіріптарлыққа түсірді. Шіркеулер де ірі жер иелеріне айнала бастады. Шіркеудің саяси биліғі артып, Алтын Орда ханынан бірқатар жеңілдіктер алып отырды. Ірі шіркеу шаруашылықтары құрылды. XIV-XV ғасырларда жеке феодалдармен қатар, мемлекеттік жер иеліктері де болды. Мемлекеттік жерде жұмыс істейтін шаруаларды «қаралар» деп атады. Олар мемлекеттің пайдасына, кінәз қазынасына алым төледі, қала бекішстерін салуға және жөндеуге қатысты. Жәмшік қызметін, сонымен бірге үй ішілік жұмыстарды да атқарды. Бұлардан басқа «үйреншіктілер», «құны өтелгендер», «келімсектер», «қарыздарлар», «жартыкештер» (түсімнің жартысьш төлеушілер) т. б. тәуелді шаруалар тобы болды.

Феодалдар шаруаларды басыбайлы етуге тырысты. Жер иеленудің жаңа шартпен ұстау формасы қалыптасты. Кінәз өзіне қызмет еткені үшін ерекше шартпен феодалдарға жер иелігін - поместье беретін болды. Поместье иелері помещиктер деп аталды. Помещик алған жер иелігі үшін кінәзға әскери қызмет атқаруға міндеттенді. Феодалдың қызметі тоқтатылған жағдайда, кінәз поместье жерін алып қоюға ерікті болды. Қала және қолөнердің дамуы. Моңғол-татар шапқыншылығы жылдарында киратылған калалар қалпына келтіріліп, өндіріс пен сауданың орталығына айнала бастады. Қаланың өсуі қолөнердің қайта дамуына қолайлы жағдай жасады. Ежелгі шағын темір балқытатын пештер жұмысы жетілдіріліп, қалаларда темір қүю ісі дамыды. Қолөнердің дамуының арқасында қалада ауыл адамдарына қажетті бұйымдар көптеп өндіріле бастады. Зергерлік, құмыра жасау кәсібі кең дамыды. Феодалдық қалалар біртіндеп ірі сауда орталығына айнала бастады. Орыс жерінің ірі қалалары - Мәскеу, Тверь, Кострома, Новгород, Псков, Смоленск, Витебск қайтадан көтеріліп, ірі орталықтарға айналды. Орыс саудагерлері өздерінің тауарларын Алтын Орда астанасы Сарай-Бату қаласына апарып сатып, олардан шетел, әсіресе Үнді, Иран, Қытай тауарларын сатып алып отырды. Әрбір орыс қаласында сауда-саттық орындары көбейе бастады. Бұл феодалдық қатынастың орнығып, шаруашылықтың өркендеуіне, орыс жеріндегі ішкі байланыстың дамуына, натуралды томаға-тұйық шаруашылықтың ыдырап, ақша-тауар қатынасы қалыптаса бастауына мүмкіндік жасады. Бұл процесс орыс жерінің бірігуіне алғышарттар тудырды. Саяси басқару жүйесі. Моңғол-татар үстемдігі жылдарында орыс жерінің саяси басқару жүйесінде айтарлықтай өзгерістер бола қойған жоқ. Бытыраңқы орыс жері бірнеше удельдік кінәздіктерден тұрды. Кінәздіктермен қатар, ұлы кінәздіктер құрылды. Мәскеу, Тверь, Рязань үлы кінәздіктеріне үлестік кінәздіктер (өзіндік жер үлесі бар шағын кінәздіктер) бағынышты болды.

Іс-қағаз жүргізуші дъяк және гюдьячий деген қызметтер қалыптасты. Бұл ар бюрократтық кеңсе қызметкерлеріне айналды. Моңғол-татар шапқыншылығына аз ұшыраған солтүстік-батыс орыс жерінің боярлық басқару жүйесі сақталынды. Негізгі мәселелер боярлар думасында шешілді, сонымен қатар әкімшілік, кеңсе және сот мәселелері шіркеу архиепископтарының қолында қала берді. Новгород пен Псков жерінде бюрократтық сот әкімшілігі қалыптасып, бірқатар сот заңдары шығарылды. Орыс жерінің саяси билігі біртіндеп Мәскеу кінәздігіне ауыса бастады. Бұл процесс Мәскеукінәздігінің күшеюіне, орыс жерін біріктіруге негіз қалады.

Мәскеу кінәздігінің күшеюі

Мәскеу кінәздігінің картасы

XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында орыс жерінде бірлік болмай, Моңғол-татарларға бағынышты болып қала берді. XIV ғасырдың басынан бастап ежелгі орыс жерінің шет аймақтары әлсіреп, орталығы - Мәскеу, Тверь кінәздіктерінің орманды және өзендермен коршалған жері жау шапқыншылығына аз ұшырады. Мәскеу қаласы ірі қолөнер орталығына айналды. Орталықта, қолайлы жерге орналасқан Мәскеу кінәздігінде шаруашылық, сауда тез дамып, халқы да көбейе берді. Шет аймақтағы орыс жерінен қашқандар осында келіп паналады. Мәскеу кінәздігі орыс халқын біріктіріп, Моңғол-татар езгісінен азат ету жолында шешуші күрес бастады. Александр Невскийдің баласы Даниил 1301 жылы Коломнаны, 1303 жылы Смоленск жері мен Можайск кінәздігін Мәскеу кінәздігіне қосып алды. Мәскеу кінәздігінің жері екі есеге ұлғайды. Мәскеу өзені түгелдей кінәздік жеріне карады, бұл сауданың өсуіне жағдай жасады.

Мәскеу кінәздігі күшейген сайын оның көрші Тверь кінәздігімен арасындағы күресі шиеленісе түсті. Тверьде 1327 жылы Алтын Орданың алым-салық жинаушыларына қарсы халық бас көтергенде, Мәскеу кінәзі Иван Калита (1325-1340 жылдары кінәздік құрды) осы оқиғаны өз мүддесіне пайдаланып калды. Алтын Орда жасақтарымен бірге Тверь көтерілісін басуға қатысқан Иван Калита Алтын Орда ханы Өзбектің сеніміне ие болады. Алтын Орда пайдасына орыс жерінен алым-салық жинау жөнінде ханнан құқық алған Калитаның қолына қыруар қаржы жиналады. Мәскеу кінәзіне енді көптеген жергілікті кінәздер төуелді бола бастайды. 1328 жылы Иван Калитаұлы кінәз атағын алады. Жиналған салықтан Мәскеу жерін күшейту үшін Иван Калита өзіне көп калдырып отырған, сондықтан оны халық «Қалталы Иван» деп атаған. Ол шіркеуді өз жағына тартып, орыс жеріндегі бар діни билікті Мәскеу шіркеуіне бағындыра бастады. Митрополит Владимирден Мәскеуге көшіп, Мәскеу кінөздігінің саяси түрғыда күшеюіне үлкен ыкпал етті. XIV ғасырдың орта шенінде Алтын Ордадағы билік үшін бақталастық күшейіп, мемлекет әлсірей бастады. Мәскеу кінәздігінің күшеюі орыс жерінің бірігуіне, Алтын Орда өктемдігінен құтылуға қолайлы алғышарт қалыптастырды.

Алтын Орданың құлауы

XIV ғасырда Алтын Орданы билеген Жәнібек хан өлгеннен кейін хан тағына таласқан феодалдық қырқыс өрши түсті. III Иван кезінде Мәскеу кінәздігі күшейіп, орыс жері біріге бастады. Алтын Орда ханы Мамай өзіне бағынбай бара жатқан орыс жерін уысынан шығармау үшін жорыққа шығып, 1380 жылы Куликово даласында жеңіліске ұшырады. Куликово шайқасынан кейін де Мәскеу кінәздігі Алтын Ордаға салық төлеп, бағынышты болып қала берді. Алтын Орда ханы Тоқтамыс екі жылдан кейін 1382 жылы орыс жеріне тағы бір қанды жорық ұйымдастырып, Мәскеу каласын өртеп кетті. 1480 жылы Ахмет хан Орыс жеріне соңғы рет шабуыл жасап, Угра өзенінің бойында орыс әскерлерімен кездесті. Екі жақ бір-біріне қарама-қарсы келіп, орыстар кері шегініп кетті, Ахмет хан Ордаға қайтып оралды. 1481 жылы Алтын Орда ханы Ахмет Сібір ханы Ибақтың колынан қаза табады.

Куликово шайқасы

Куликово шайқасы

Дмитрий Донской, Куликово шайқасынан кейін

1378 жылы Мамай бастаған Моңғол-татар әскерлері Рязань жеріндегі Вожа өзенінің бойында біріккен орыс әскерінен жеңіліске ұшырайды. Тұңғыш рет Мәскеу кінәзінің басшылығымен орыс күштері жеңіске жетіп, елдің бірігуі қажет екенін түсінді. Алтын Орданың орыс жеріне әлсірей бастаған үстемдіғін қайта қалпына келтіру үшін Мамай Руське 1380 жылы аса көп әскер аттандырады. Ол Руське карсы Литва кінәзі Ягайломен одақ құрады. Мамайдың калың қолына қарсы күресу үшін Мәскеу кінәзі Дмитрий Иванович әскер жинап, Коломна арқылы Дон өзеніне қарай бағыт алады. Ондағы ойы Литва кінәзі Ягайло әскері мен Мамай қолының бірігуіне жол бермеу еді. Осы мақсатпен Дмитрий Ивановичтің әскерлері 7 қыркүйектің түнінде Дон өзенінен өтіп, Непрядва сағасына, екі өзен аралығындағы Куликово даласына келіп орналасады. 1380 жылы 8 қыркүйекте ертеңгісін шайқас басталды. Бұл шайқас ең ірі шайқастардың бірі болды. Шайқасқа орыс жағынан 120-150 мың, Моңғол-татарлар жағынан да осы шамада адам қатысады. Бұл шайқас туралы тарихи құжатта былай деп жазылған: «Күн тұман болатын, тұман ашылғаннан кейін сағат таңертеңгі алтыда екі жақтың әскерлері қарама-қарсы тұрды. Бір уақытта екі жақ бір-біріне қарама-қарсы жүріп, ұлы шайқас басталып кетті. Алғашқы шайқаста татар әскері ішке қарай кіріп, орыс өскерлерінің қатарын сиретіп тастады, бірақ сағат тоғызда үлы кінәздің өзі шайқасқа араласып, қырғын шайқаста екі жақтан да көп адам өлді, Мамайға уақытында көмектің келмеуі татар әскерлерін кейін шегінуге мәжбүр етті. Бұл шайқаста ұлы кінәз ерлігімен жасағын таңғалдырып, аман-есен жауын жеңді». Куликово шайқасы орыс әскері үшін де оңайға түскен жоқ, бірақ халықтың қолдауы, бірлік пен ерлік жеңіс ікелді. Кінәз Дмитрийге осы шайқаста жеңген ерлігі үшін халық Донской деген атақ берді.