Оспан батыр
Оспан Батыр (Оспан Исламұлы) (қаз. Оспан Батыр; وسپان باتىر; түр. Osman Batur; қыт. 欧斯曼·巴图尔; (1899—1951) — 20-шы ғасырдың алғашқы жартысында Шығыс Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрескен ұлт азаттық қозғалысының көсемі. Алтай қазағы.
| Оспан Исламұлы | |
| Оспан батыр | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Мемлекет | |
| Әскер түрі |
атты әскерлер |
| Қызмет еткен жылдары | |
| Атағы |
Алтай қазақтарының ханы |
| Шайқасы |
Іле тәуелсіздігі, Байтақ-Боғда қақтығысы, Қытай азаматтық соғысы |
Өмірбаяны
өңдеуКерей тайпасының Абақ Керей тармағының Молкы руынан шыққан .[1]
1899 жылы Алтай аймағының Көктоғай өңірінде туған. 12 жасында қазақ серкелерінің бірі Бөке батырдың қасына келді.
Көзі тірісінде Батыс тарапынан "қазақтың алтын аңызы" деген атауға ие болған батыр Орта жүздің Керей-молқы әулетінен шыққан.
1951 ж. сәуірдің 29-ында Үрімжіде қытайлар тарапынан өлім жазасына кесілді.
| “ | Қазақ үшін сайтанмен сөйлесуге де бармын!
|
” |
Оспан батыр | ||
Ұрпағы
өңдеуОспан батыр 1940 жылы атқа қонып, 1951 жылға дейін, Қытай, КСРО, Моңғол әскерлерімен 11 жыл соғысқан. Жарықтық, «мен ислам діні үшін атқа қондым» деген екен. Батырды 1951 жылдың 28 сәуір күні Үрімжіде атты.
Оспан батыр атылғаннан кейін де қудалау тоқтаған жоқ. Көп адамдар жазаланды. Бұл үрдіс батырдың ұрпақтарын айналып өтпей қоймады. Үлкен ұлы Шердиман 1973 жылы Құлжа түрмесінде өлді. Екінші баласы Нығметолла 1976 жылы дүниеден өтті. 1928 жылы туып 12 жасында қолына қару алып соғысқа қатысқан кіші ұлы Нәби 2002 жылы қайтыс болды.
Нәбидің алты баласы бар. Кенжесі Өркенбек Нәбиұлы ата-жұртына келіп, Түркістандағы Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-түрік университетінің халықаралық қатынастар мамандығы бойынша бітіріп, Қазақстанның азаматтығын алып Алматыда тұрақтап қалған еді.
Діні мен ұлтты үшін шаһит кеткен Оспан батыр дүниеден озып, арада 60 жыл өткенде немересі Өркенбектің баласы дүниеге келді. Батырдың шөбересіне Нұресіл деп ат қойды.[2]
Күресі
өңдеу1911 жылы Бөке батырдың жағында қытайлар және орыстарға қарсы күрес бастаған Оспан батыр бүкіл Алтай жерін және Шығыс Түркістанның қытайлар және орыстардан азат етілуін мақсат етіп қойды. Екінші Дүниежүзілік соғыс жылдарында Қытай үкіметі тарапынан Шығыс Түркістан жеріндегі түркі халықтарына қарсы қысым күшейгенімен бірге түркі халықтарының жауап әрекеттері де күшейе түсіп, Оспан батырдың көтерілуіне себеп болған жағдай қалыптасты.
Алтайды қытайлардан тазалай бастаған Оспан батыр, 1943 жылы мақсатына жеткендей болып көрінді. 1943 жылы шілденің 22 Бұлғында жасалған жиында Оспан батыр Алтай қазақтарының ханы болып жарияланды.
1945 жылының басында Шығыс Түркістанда бірнеше қала сыртында бақылау көтерілісшілердің қолына түсті. Жағдай қытайлар үшін бұдан артық төзгісіз болып және одан да қауіпті жағдай қалыптаспайынша Қытай әскерлері өлкеде қатаң және жойқын операциялар өткізді. Тарбағатай және Алтайдан шығарылған Оспан батыр күресті отыз мың кісімен бастаса да 1950 жж. басында осы сан шамамен төрт мың ғана болды. Бұл санға әйелдер және бала-шаға да кіреді.
1951 жылы Қанамбалда қоршалған Оспан батыр тұтқын болды, Үрімжіге жөнелтілді.
Оспан батыр, халық арасында жүргізіліп көрсетілді және 1951 ж. сәуірдің 29-шы күні үкім бойынша өлімге кесілді.
Сыртқы сілтемелер
өңдеуКітапнама
өңдеу- Бармин К. В. К вопросу оценки деятельности Оспан-батыра в Синьцзяне в 1944—1946 жж. Мұрағатталған 26 маусымның 2015 жылы.
- Godfrey Lias, Kazak Exodus, London: Evan Brothers Limited (1956) Мұрағатталған 8 қарашаның 2020 жылы.
- Halife Altay, Anayurttan Anadoluʹya, Ankara: Kültür Bakanlığı (1981).
- Halife Altay, Kazak Türklerine aid şecere, Istanbul (1997)
- Gülçin Çandarlıoğlu, Özgürlük Yolu, Nurgocay Batur’un Anılarıyla Osman Batur, Istanbul: Doğu Kütüphanesi, 2006.
- Зордун Сабир, Анаюрт, Алматы: «Наш Мир» (2006)
- Zordun Sabir, Anayurt, Almaty: Nash Mir (2006) (ұйғ.)
- Hızır Bek Gayretullah, Osman Batur, (түрік.)
- Hızır Bek Gayretullah, Altaylarda Kanlı Günler, 1977 (түрік.)
- 宋希濂，《鷹犬將軍－宋希濂自述》，北京：中國文史出版社，1986
Дереккөздер
өңдеу- ↑ ШАҚАНТАЙ ШЕЖІРЕСІ( төртінші басылым ) | Kerey.kz/Керей.кз. Тексерілді, 16 қараша 2020.
- ↑ Оспан батырдың шөбересі Алматы қаласында дүниеге келді. Намыс.кз. Тексерілді, 26 тамыз 2012.