Оқас Нақысбеков

Оқас Нақысбеков (06.12.1928-08.05.2014) 1928 жылғы 6 желтоқсанда Алматы облысындағы қазіргі Еңбекшіқазақ ауданына қарасты Жаңатұрмыс аулында дүниеге келген. Тіл білімі маманы, филология ғылымдарының докторы, профессор. 1942 жылы ауыл мектебін бітірген жас талапкер Түрген педучилищесінен білім алады(1945). 1945-1947 ж. Шелек ауданы бастауыш мектебінің мұғалімі.

Жас ұстаз 1947 жылы қазіргі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің филология факультетіне қабылданып, оны 1951 жылы ойдағыдай бітіріп шығады.  

1951 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтына ғылыми қызметке орналасады. 1954 жылы  аспирантураға түсіп, оны 1957 жылы тамамдаған соң ғылыми жұмысты одан әрі жалғастырады.

Академик Ісмет Кеңесбаевтың ғылыми жетекшілігімен “Шу бойы қазақтары тілінің ерекшеліктері” атты кандидаттық, “Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы” жайында докторлық диссертация қорғады. Ғалымның негізгі еңбектері қазақ диалектологиясының күрделі мәселелеріне арналды. Ол өзінің жастық жігері мен қажырлы қайратын, бар қабілетін халық тілінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеуге бағыштады. Ашылғанына бар болғаны бес-алты жыл болған қазақ тілі тарихы мен диалектология бөліміне келген жас маман бұл салада өз әріптестерімен бірлесе отырып, сан салалы ғылыми-теориялық, тәжірибелік жұмыстар жүргізді. Көптеген диалектологиялық экспедицияларға қатысып, Қазақстандағы облыстарды түгел аралап, Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Қарақалпақстанда және Ресейдің Волгоград, Астрахань, Орынбор, Омбы облыстары мен Монғолиядағы Баян-Өлгей қазақтары тілін зерттеп, қазақ тіліне, ауыз әдебиетіне байланысты материалдар жинады. Ғалымның жинаған жергілікті сөздер тобы диалектологиялық сөздіктерге құнды материал ретінде кіріп, бірқатары әдеби тілге еніп, жалпыхалықтық сипат алуға болатын сөздер деп танылды.

1955 жылдан бастап барлығы 48 рет диалектологиялық, эпиграфикалық, және этнографиялық экспедицияларға қатысып, солардың біразына ғалым басшылық етті.

Қырғыз Республикасы Ұлттық ғылым академиясы Ш.Айтматов атындағы Тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорынан Оқас Нақысбектовтің 1955 жылы халық арасынан жинаған «Тоқтағұл және қазақ ақыны Тілеміс» атты жұбату өлең 2022 жылы табылды.

Қолжазбаны тапқан филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі Амантай Шәріп: «Дәстүрлі қырғыз поэзиясының классигі Тоқтағұл Сатылғановтың жалғыз баласы Топшыбектің қазасына орай айтқан Тілемістің жұбату өлеңі – Оқас Нақысбековтің ыждағаты арқасында сақталып, бізге жеткен бағалы дерек.» дейді.

29 жастағы аспиранттың өзінен қырық жастай үлкендігі бар атақты ғалымға: «Құрметті Константин Кузьмич! Кешіктіргенім үшін кешірім сұраймын, кезінде бұл материалды беремін деп уәде еткен соң жасы ересек адамның алдында бұлай істемегенім жөн еді. Осы материалды жолдай отырып, бәлки қажет болып қалар деген оймен орысша аудармасын және Тілеміс туралы кейбір мәліметтерді ұсынуға талап қылдым» деп өз қолымен жазылған хаты 1894-инвентарлық нөмірмен сақталған.

Тілемістің көңілқос өлеңін диалектолог ғалым ауызшадан хатқа түсіріп, жолма-жол орысшаға аударып, ғылыми айналымға енуіне себепші болды.

Халықтық тіліміздің дыбыстық құбылыстарының және лексикалық ерекшеліктерінің таралу шегін диалектологиялық картаға белгілеп, қазақ тілінің диалектологиялық картасын жасау мақсатында Оқас Нақысбеков«Қазақ тілі диалектологиялық атласының» алғашқы томын құрастырған авторлардың бірі болды. Әр өлкенің жергілікті халқының тіліндегі дыбыстық, грамматикалық және лексикалық мәні бар құбылыстар сұрыпталынып, картаға түсіріліп, 300-ден аса карта жасалды. «Қазақ тілінің кіші лингвистикалық атласы» үшін ғалым 1999 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Ғылым қоры грантының иегері атанды.

Өмірлік сыйлас әріптестері Шора Сарыбаев, Сапарғали Омарбеков, Қазтай Айтазин т.б. ғалымдармен бірге “Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері” (1958-65), “Қазақ диалектологиясы” (1965; 1989), “Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер” (1973) “Қазақ тілінің аймақтық лексикасы” (1984; 1989), “Қазақ тілінің аймақтық ерекшеліктері” (1990), «Қазақ диалектологиясының практикумы» (1967, авторлас) 1969 жылы тұңғыш рет шыққан “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігін» жасауға қатысты т.б. монография, сөздіктер мен жинақтары жарық көрді. Сондай-ақ "Түркі тілдерінің диалектологиялық атласын" және "Европаның лингвистикалық атласын" жасаушылардың бірі.

Профессор Оқас Нақысбековтің диалектологиядан кейінгі зор еңбек сіңірген салаларының бірі – лексикография.

Екі тілді «Қазақша-орысша» және «Орысша-қазақша» аударма сөздіктерді, екі томдық, кейін он бес томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерін» және «Аймақтық сөздік» пен академиялық энциклопедиялардың құрастырушысы, авторы болды.  

Ғалым 60 жылдай табан аудармай бір орында – қазіргі Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында абыройлы еңбек етті.  

Профессор О.Нақысбеков «Қазақстан», «Жетісу» ұлттық энциклопедияларға белсенді түрде мақала жазды. Он үш томдық қазақ совет энциклопедиясының жекелеген томдарында ғалымның этнолингвистикаға байланысты екі жүзден аса мақаласы басылса, «Қазақ тілі» энциклопедиясында (1998) оның тілші ғалымдар жайлы жазылған 160 мақаласы жарық көрді.  Бұл Тұлғатану саласына қосылған қомақты үлес болды.

Қоғамдық жұмыстармен қатар Институтта құрылған «Көңілашар» ансамбьлінің белді мүшесі болып, өнер қайраткерлерін ел арасындағы халықпен байланыстырып, мәдени елші болды. "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін.", "Пятьдесят лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 г" медальдарымен, Қаз КСР Жоғарғы Кеңесінің және Қаз КСР ҒА грамоталарымен марапатталған.

Ұлағатты ғалым ұзақ жылдар бойы Тіл білімі институты жанындағы докторлық диссертация қорғайтын ғылыми кеңестің мүшесі, әл-Фараби атындағы мемлекеттік университеті кеңесінің мүшесі, еліміздің бірнеше жоғары оқу орындарында мемлекеттік аттестациялық комиссияның төрағасы ретінде қызмет етті.

Әрі отбасылық, әрі ғылыми байланыста өмірлік жұбайы доцент Жантекеева Злиман Өрбісінқызымен бірге екітілді аударма сөздіктерін шығарады. Бұл сөздіктердің мемлекеттік тілді үйрету ісінде маңызы зор болды.

Жұбайы  филология ғылымдарының кандидаты, доцент. 40 жыл Әл-Фараби атындағы Қазақтың мемлекеттік университетінде сабақ беріп, ұстаздық етті.

Бір ұл, бір қызы мен немере-шөберелері бар. Ұлы – Нарымжан Мәскеудегі М.М.Ломоносов атындағы университетті, қызы – Гүлнар Мәскеудегі И.М.Сеченев атындағы медициналық институтты бітірген. Медицина ғылымдарының кандидаты.  

Профессор Оқас Нақысбеков Өмірінің саналы, ұзақ жылдарын қазақ тіл білімінің ғылымына арнап, қызметте абыройлы, артына зор мұра қалдырған, отбасының ақсақалы болып ғұмыр кешті.[2]

Еңбектері:

• Языковые особенности казахов Чуйской долины. АКД., А., 1963;
• Қазақ диалектологиясы — практикум. А., 1963 (авторлардың бірі);
• Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. А., 1969 (авторлардың бірі);
• Қазақ тілінің ауыспалы говоры. А., 1972;
• Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. А., 1982;
• Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. А., 1989 (авторлардың бірі);
• Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. А., 1990 (авторлардың бірі);
• Краткий русско-казахский словарь А., 1993 (құрастырушылырдың бірі);
• Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. ДДА., А., 1994;
• Қазақша-орысша қалта сөздігі (3. Жантекеевамен бірігіп жазылған). 1997.

Дереккөздер

2.Жанзақов Т. "Азамат ажары" мақаласы. Алматы: "Ана тілі" газеті. 7.12.2023

Сілтемелер

• Южная группа говоров казахского языка(қолжетпейтін сілтеме)
• Говорлар
• Шелек
• Қазақ педагогикалық институты