Популяциялық толқындар

Популяциялық толқындар - бұл популяциядағы дарақтар санының өзгеруі.

"Популяциялық толқындар" ұғымын және тіршілік толқыны деп атап, С.С.Четвериков енгізді. Сандар мөлшерінің ауытқуы жыл маусымдарына, апаттарға және табиғи өзгерістерге, адамның араласуына, жыртқыштар мен паразиттер санының өзгеруіне және т.б. байланысты болуы мүмкін. Популяциялық толқынның негізгі эволюциялық рөлі мынадай: толқынның қарбалас кезінде сұрыптауда орасан көп таңдау жасауға болады, өйткені жануарлар көп және олар тіршілік үшін күрес тіршілік етудің соншалықты шиеленісуіне тек қана ең бейімділері тірі қалады. Сөйтіп, "популяциялық толқын" табиғи сұрыпталудың үдерісін тиімдірек етеді.

Популяциялық толқындарды зерттеу кезінде көрсетілген тағы бір маңызды проблема - түрлердің экологиялық және эволюциялық сандар мөлшеріне тәуелділігі. Мысалы, жыртқыштар және олардың олжалары, паразиттер және иелері, қоректік бәсекелестік жағдайларындағы жақын туыстас түрлер және т.б. Қояндар өте қатты түраралық күрес жағдайларында болып шығады. Бұдан соң жыртқыштар қояндардың барынша мүмкіндігі бар санын жояды да тақыршылықтан көп мөлшерде өле бастайды.

Гендердің ығуы - саны аз оқшауланған популяциялардағы аллельдер жиілігінің кездейсоқ, бағытсыз өзгеруі. Бұл құбылыс тек қана өте аз санды дарақтары бар популяцияларда өте алады. Егер өте аз дарақтар көбейетін болса, онда мейоздық ығу деп аталатын құбылыс пайда болатын екен. Ондайда ұрықтануға кездейсоқ үдерістер барысында белгілі генотиптері бар гаметалар көбірек қатысады. Сонымен бірге бұл мүлде жақсы емес генотип болуы мүмкін. Яғни, популяцияның саны көп болғанда оның дарақтары, демек олардың фенотиптері мен генотиптері табиғи сұрыпталудың әрекетіне ұшырайды. Бұл жағдайлардағы кездейсоқтықтың алғашқылар да болады, бірақ ол шешуші рөл атқармайды, өйткені кездейсоқ сирек кездеседі және соңғы нәтижелерді анықтай алмайды. Популяциядағы кездейсоқтың бірнеше нашар бейімделген дарақтарды тірі қалдыруы мүмкін. Егер популяция көп санды болса, наашр бейімделген көптеген дарақтары "кездейсоқ сақтала" алмауы мүмкін. Саны аз популяцияда мұндай әсердің болуы мүмкін, сондықтан ол гендер ығуы деп аталады.

Гендер ыққан кезде әдетте популяцияның гомозиготалығы аллельдердің әлдебіреуінде артады. Бұл дарақтардың аздығы себепті жақын туыстылардың шағылысуы нәтижесінде өтеді. Біртіндеп, егер тіпті бұл аллель сұрыптауда жойылуыға тиісті болса да популяция түгел белгілі ген (аа) бойынша гомозиготалы бола бастайды. Бұл тірішілік етуге икемдігі аз популяциялар да пайдасыз, өйткені олар көбнесе генетикалық сақтаманы құрайды. Мекен ету жағдайлары өзгерген жағдайда бұл бұрын зиянды аллель немесе генотип, мысалы, аа пайдалы болып, түрдің одан әрі тірі қалуын қамтамасыз етуі де мүмкін. Атап айтқанда аралдағы қанатсыз құжынақтар (бунақденелілер) түрі, сірә, осылай қалыптасқан шығар. Гендердің ығу құбылысы біріне - бірі байланыссыз кеңестік және америкалық генетиктері ХХ ғасырдың 40-жылдары ашып, сипаттап жазылған.