Пұшпақ

Пұшпақ. Он томдық түсіндірме сөздігімізде аталған сөздің бірінші мағынасының түсінігі — малдың,аңның тізеден төменгі сирақ терісі.

«Қойдың, ешкінің, тайлақтың пұшпақтарынан құрап тіккен ішіктер де болады» (С. Қасиманов, Қаз, қолөнері).

Мына мысалда көрсеткендей, ішік тек мал пұшпақтарынан ғана емес, терісі бағалы — түлкі, қарсақ, қасқыр сияқты аңдардың пұшпақтарынан да құрастырып тігіледі. Дәл осындай сырт киім қазақтарда «пұшпақ ішік» деп атау қалыптастырып, дәстүрге айналғалы не заман. Алайда дәл осы тұрақты тіркеске түсіндірме сөздіктен орын тимегеніне таңданамыз. Оның есесіне, орфографиялық сөздікте ұмытылмаған.

Зер сала қарасақ, «пұшпақ» сөзінің қазақ тіліндегі бірінші мағынасы деп танылып жүргенінің өзі кейінгі дәуірдің туындысы екендігін аңғарамыз. Түркі тілдері ішінде өте көне саналатын якут тілінде «быстах» сөзі біздің тіліміздегі «кесінді, үзінді, сынық белік» іспеттес мағыналар орнына жұмсалады. Дәл осындай мағыналарды білдіруде тува тілінде «быжынды» сөзі қолданылады. Сөз төркініне дұрыс жол табу үшін, осы сөздердің түбіріне үңілсек — «быс» екенін байқаймыз. Якут тілінде быс — кесу, кесіп алу ұғымына нұсқайды. Ал Алтай өңіріндегі хакастарда «кесу» мағынасын білдіруде—«пыс» сөзі қолданылады.

Түркі тілдері ішінде бір дауыссыз дыбыс орнына олардың екіншісі, сондай-ақ дауыстылардың да бірін бірі алмастыра беретіндігі жөнінде, өткен жолдарда, талай қайталаған болатынбыз. Осы тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы, якут тіліндегі «быстах» сөзінің тілімізде «пұшпақ» түріне дейін өзгеруі заңды. Өзгеріс жолын түсіндіре түскенде, өз тіліміздегі қазіргі «кес» сөзінің ертеректегі синонимі «піш» етістігін алып, оған -пек жүрнағын жалғасақ «пішпек» тұлғасы туады. Осы тұлға тіл дамуының нәтижесінде «пұшпақ» қалпына дейін түрлене түсіп, қазіргі мағынасы — белгілі бір тұтас заттың «кесіндісі, бөлігі» дегенді аңғартатын дәрежеге жеткен. Қазіргі тілімізде «пішу» мен «кесу» етістіктерінің арасында мағыналық реңк бар екендігін түсіндіріп жатуды артық көрдік. «Пішу» етістігінің ертедегі мағынасы бір ғана іс-әрекетте (еркек малды піштіру де ғана) сақталған. Кесу мен пішудің алғаш синоним болғандығына — тіліміздегі «кесіп-пішу» қос сөзі де дәлелдейтін тілдік дерек. Тіліміздегі «пышақ» сөзінің төркінін де «піш» етістігімен байланыстырған жөн.