Рим статуты

Халықаралық хылмыстық соттың Рим статуты — халықаралық келісім, Халықаралық хылмыстық соттың құрылуын белгілеген құжат. Ол 1998 жылы 17 шілдеде Римде өткен дипломатиялық конференцияда қабылданып^[1], 2002 жылы 1 шілдеде күшіне енді^[2]. Статут соттың функцияларын, заңды құзыретін және құрылымын айқындайды.

2023 жылдың наурыз айындағы жағдай бойынша, келісімге 137 мемлекет қол қойған, бірақ 124 мемлекет оны ратификациялаған.

2002 жылғы 6 мамырда АҚШ, Рим статутына қол қойғанымен, ресми түрде өз қолдауын кері қайтарып, келісімді ратификациялауға ниет білдірмегенін мәлімдеді^[3].

Құзыреті

Рим статутына сәйкес, Халықаралық қылмыстық соттың құзыреті (юрисдикциясы) халықаралық қауымдастықтың алаңдаушылығын тудыратын ең ауыр қылмыстармен шектеледі. Осылайша, сот геноцид, адамзатқа қарсы қылмыстар, әскери қылмыстар, агрессия сияқты қылмыстарға қатысты құзыретіне ие. Қандай да бір мемлекет Статутқа қосылғанда, ол соттың осы қылмыстарға қатысты құзыретін қабылдайды. Алайда, Статуттың 25-бабына сәйкес, сот жеке тұлғаларға қатысты құзыретке ие (мемлекеттерге қатысты емес)^[4]. Соттың ішкі құзыретіне қатысты артықшылық құқығы жоқ (соттың құзыреті тек қосымша сипатта болады)^[5] және Статут күшіне енгенге дейін жасалған қылмыстарға қатысты құзыреті жоқ (құқық бұзушы Статут күшіне енгенге дейін жасаған әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды). Егер мемлекет Статут күшіне енгеннен кейін оған қосылса, соттың құзыреті тек Статут күшіне енгеннен кейін жасалған қылмыстарға қатысты болады. Мемлекет арнайы мәлімдеме арқылы соттың құзыретін мойындай алады.

Рим статутта сотқа тергеу бастау туралы өтініш беру құқығы бар қатысушы мемлекет (14-бап), БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі (13-бап), сондай-ақ прокурордың өз бастамасымен (15-бап) ұсыныс жасауы мүмкін деп көрсетілген. Мемлекет немесе прокурор өтініш білдірген жағдайда, сот өзінің құзыретін тек сол мемлекеттің аумағында қылмыс жасалған немесе қылмыскер сол мемлекеттің азаматы болып табылатын жағдайда ғана жүзеге асыра алады. Бұл шектеуді тек БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің тікелей өтініші алып тастай алады. Сондай-ақ, егер мемлекет Статутқа қол қойған немесе ратификацияламаған болса, бірақ қылмыс жасады деп айыпталған тұлға оның азаматы болса немесе қылмыс оның аумағында жасалған болса, онда ол соттың құзыретін бұл қылмысқа қатысты мойындай алады.

Тарихы

1990-жылдары жұмыс істеген халықаралық трибуналдар (Бұрынғы Югославия жөніндегі Халықаралық трибунал мен Руанда жөніндегі Халықаралық трибуналдар) халықаралық қауымдастыққа геноцид, әскери қылмыстар және адамзатқа қарсы қылмыстармен байланысты істерді шешу үшін тәуелсіз және тұрақты сот құру қажеттілігін көрсетті. 1998 жылы маусымда БҰҰ Бас Ассамблеясы «халықаралық қылмыстық сот құру туралы конвенцияны аяқтап, қабылдау» конференциясын ұйымдастырды. 1998 жылы 17 шілдеде дауыс беру арқылы Рим статуы қабылданды, онда 120 мемлекет «қолдайды», 7 — «қарсы» және 21 мемлекет «қалыс» қалды.

Статуттың күшіне енуі үшін кемінде 60 мемлекет тарапынан ратификациялануы қажет болды. Бұл кедергі 2002 жылы 11 сәуірде жойылды. Келісім 2002 жылдың 1 шілдесінде күшіне енді.

2010 жылы Рим статутына екі түзету мәтіні қабылданды^[6].

Ратификация

2024 жылғы жағдай бойынша 137 мемлекет келісімге қол қойған, оның 124-і оны ратификациялаған^[7], соның ішінде 33-і Африка елдері, 20-ы Азия-Тынық мұхит аймағы елдері, 18-і Шығыс Еуропа елдері, 28-і Латын Америкасы мен Кариб теңізі елдері және 25-і Батыс Еуропа мен басқа аймақтардан^[8]. Бурунди мен Филиппин осы Статутқа мүше болған, бірақ 2017 жылғы 27 қазан мен 2019 жылғы 17 наурызда тиісті түрде шыққан^[9].

2023 жылғы 14 қазанда Армения Республикасының президенті Ваагн Хачатурян 1998 жылғы 17 шілдеде қол қойылған Халықаралық қылмыстық соттың Рим статутын ратификациялау туралы мәлімдеме жасады. Бұл туралы мемлекет басшысының баспасөз қызметі хабарлады^[10].

Дереккөздер

↑ Scharf, Michael P. Results of the Rome Conference for an International Criminal Court (ағыл.). ASIL Insights. The American Society of International Law (ағыл.)қаз. (August 1998). Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 мамыр 2011.
↑ United Nations Treaty Database entry regarding the Rome Statute of the International Criminal Court (ағыл.). United Nations Treaty Database. БҰҰ (9 December 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 желтоқсан 2013.
↑ UN Treaties: Chapter XVIII – Penal Matters – item 10. Rome Statute of the International Criminal Court.
↑ Статут Международного уголовного суда. — Халықаралық Қызыл Крест комитеті.
↑ Халықаралық қылмыстық сот. — Гуманитарлық құқықтың практикалық сөздігі.
↑ Московский государственный юридический университет имени О.Е. Кутафина (МГЮА) Резолюция RC/Res.6.(қолжетпейтін сілтеме)
↑ Ghazanchyan, Siranush Armenian Parliament ratifies the Rome Statute (ағыл.). Public Radio of Armenia.(қолжетпейтін сілтеме)
↑ The States Parties to the Rome Statute | International Criminal Court.(қолжетпейтін сілтеме)
↑ Situation in the Philippines: ICC Pre-Trial Chamber I authorises the opening of an investigation (ағыл.).(қолжетпейтін сілтеме)
↑ Նախագահ Վահագն Խաչատուրյանը ստորագրել է օրենք - Ստորագրված օրենքներ - Փաստաթղթեր - Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ (арм).(қолжетпейтін сілтеме)

[1] Scharf, Michael P. Results of the Rome Conference for an International Criminal Court (ағыл.). ASIL Insights. The American Society of International Law (ағыл.)қаз. (August 1998). Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 мамыр 2011.

[2] United Nations Treaty Database entry regarding the Rome Statute of the International Criminal Court (ағыл.). United Nations Treaty Database. БҰҰ (9 December 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 желтоқсан 2013.

[3] UN Treaties: Chapter XVIII – Penal Matters – item 10. Rome Statute of the International Criminal Court.

[4] Статут Международного уголовного суда. — Халықаралық Қызыл Крест комитеті.

[:0-5] Халықаралық қылмыстық сот. — Гуманитарлық құқықтың практикалық сөздігі.

[6] Московский государственный юридический университет имени О.Е. Кутафина (МГЮА) Резолюция RC/Res.6.(қолжетпейтін сілтеме)

[7] Ghazanchyan, Siranush Armenian Parliament ratifies the Rome Statute (ағыл.). Public Radio of Armenia.(қолжетпейтін сілтеме)

[8] The States Parties to the Rome Statute | International Criminal Court.(қолжетпейтін сілтеме)

[9] Situation in the Philippines: ICC Pre-Trial Chamber I authorises the opening of an investigation (ағыл.).(қолжетпейтін сілтеме)

[10] Նախագահ Վահագն Խաչատուրյանը ստորագրել է օրենք - Ստորագրված օրենքներ - Փաստաթղթեր - Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ (арм).(қолжетпейтін сілтеме)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]