Уикипедия

Халықаралық қылмыстық сот


Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) — тұрақты қызмет ететін алғашқы құқықтық институт, оның құзыретіне геноцид, әскери қылмыстар және адамзатқа қарсы қылмыстар үшін жауапты тұлғаларды қудалау кіреді. 1998 жылы қабылданған Рим статутына негізделген. 2002 жылдың шілде айынан бастап жұмыс істейді.

Халықаралық қылмыстық сот
фр. Cour Pénale Internationale
ағылш. International Criminal Court
араб.: المحكمة الجنائية الدولية‎
орыс. Международный уголовный суд
ис. Corte Penal Internacional

Сот эмблемасы
Жалпы мәлімет
Түрі халықаралық сот органы
Инстанциясы жоғарғы сот инстанциясы
Құрылған күні 1998 жылғы 17 шілде (Рим статутына қол қойылған күн)
2002 жылғы 1 шілде (күшіне енген күн)
Іс жүргізу тіл(дер)і ағылшын, француз
Құрамы судьяларды қатысушы мемлекеттер ассамблеясы сайлайды
Құзыретті Рим статуты негізінде
Мүшелердің қызмет ету мерзімі 10 жыл
Мүшелер саны 18 (сан көбейтілуі мүмкін)
Басшылығы
Төрағасы Жапония Томоко Аканэ
Қызметке тағайындалған күні 11.03.2024[1]
Отырыс залы
Орналасуы Нидерланд Гаага, Нидерланд
Сайты https://www.icc-cpi.int/
к · т · ө

Басқа халықаралық және аралас қылмыстық соттардан айырмашылығы, ХҚС — тұрақты қызмет ететін мекеме. Оның құзыретіне Рим статутының күшіне енуінен кейін жасалған қылмыстар кіреді. Сот Гаага қаласында орналасқан, бірақ сот отырыстары қажет болған жағдайда кез келген жерде өтуі мүмкін. Халықаралық қылмыстық сотты БҰҰ-ның Халықаралық сотымен шатастырмау керек, өйткені ол да Гаагада орналасқан, бірақ оның құзыреті басқа. ХҚС БҰҰ-ның ресми құрылымдарына кірмейді, бірақ БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен істер қозғауы мүмкін.

Тарихы

өңдеу

Халықаралық қоғамдастық тұрақты қызмет ететін халықаралық қылмыстық сотты құруды көптен бері көздеді, бірақ түрлі келіспеушіліктердің себебінен бұл мәселе ұзақ уақыт бойы кейінге қалдырылды. Халықаралық қылмыстық сотты құру идеясы алғаш рет 1919 жылы Париж бейбіт конференциясы кезінде Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін саяси көшбасшылар тарапынан ұсынылған болатын. Бұл мәселе 1937 жылы Женевада Ұлттар Лигасы ұйымдастырған конференцияда қайта көтеріліп, халықаралық терроризм актілерін қарастыру үшін тұрақты халықаралық сот құруды көздейтін алғашқы конвенцияға қол қойылды. Конвенцияға 13 мемлекет қол қойды, бірақ оны ешкім мақұлдамады, сондықтан ол күшіне енген жоқ[2].

1948 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының резолюциясында арнайы заңды орган құру қажеттігін атап өтті, ол геноцид және басқа да ауыр қылмыстар үшін жауапты тұлғаларды тұрақты негізде қудалайтын еді. Бұл мәселе бойынша жұмыс Халықаралық құқық комиссиясына тапсырылып, ол мұндай органның құрылуы халықаралық құқық тұрғысынан мүмкін әрі қажетті екенін анықтады, алайда кейіннен Бас Ассамблея жұмысын жалғастырмады, себебі агрессия ұғымын анықтауда келісімге келмеді.

XX ғасырдың ортасында Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық қоғамдастық геноцид, адамзатқа қарсы қылмыстар және әскери қылмыстар ұғымдарын анықтап, олар бойынша халықаралық құжаттар қабылдады. Нюрнберг және Токиодағы сот процестері Екінші дүниежүзілік соғыстағы әскери қылмыстар мен адамзатқа қарсы қылмыстар үшін жауапты тұлғаларға қатысты халықаралық қылмыстық құқықтың қалыптасуына үлкен әсер етті. Кейін биполярлы әлем мен қырғи қабақ соғысының күшеюі жағдайында халықаралық қылмыстық сот құру мәселесі көтерілген жоқ.

Тек 1980-1990 жылдары суық соғыс аяқталғаннан кейін бұл мәселе қайта назарға алынды. Алдымен 1989 жылы Тринидад және Тобаго үкіметі БҰҰ Бас Ассамблеясына халықаралық қылмыстық соттың жұмысын қайта бастауды өтініп хат жолдады, ол қылмыстармен қатар есірткі заттарын заңсыз айналымға салу мәселелерін де қарастыруы тиіс еді. 1991 жылы бұрынғы Югославияда қанды азаматтық соғыс басталып, 1994 жылы Руандада геноцид орын алды. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бұл оқиғаларға жауап ретінде ad hoc трибуналдарын (БЮХТ және РХТ) құрды. Бірақ бұл трибуналдар тек белгілі бір уақыт пен конфликт шеңберінде жасалған қылмыстарды қарастыруға арналған еді. Сол кезде халықаралық қоғамдастық тұрақты және тәуелсіз қылмыстық сот құру қажет деген жалпы келісімге келді. 1998 жылы БҰҰ қарауында Римде барлық мемлекеттердің қатысуымен дипломатиялық конференция өткізілді, оның қорытындысы бойынша 17 шілде 1998 жылы 120 мемлекет Рим статутына қол қойып, оны халықаралық қылмыстық сотты құру үшін заңды негіз ретінде қабылдады. 21 мемлекет дауыс беруден бас тартты. Рим статутын қабылдаған 7 ел: Қытай, Ирак, Израиль, Ливия, Қатар, АҚШ, Йемен.

Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) — мемлекеттер арасындағы келісім бойынша құрылған бірінші тұрақты халықаралық қылмыстық әділет органы, оның басты мақсаты — халықаралық қоғамдастықты алаңдатқан ең ауыр қылмыстарды жасаған тұлғалардың жазасыз қалуына жол бермеу. ХҚС тәуелсіз халықаралық ұйым ретінде әрекет етеді және БҰҰ құрылымына кірмейді. Ол Нидерландтың Гаага қаласында орналасқан. Соттың шығындарын оның мүше мемлекеттері қаржылай қамтамасыз етеді, сондай-ақ халықаралық ұйымдар, үкіметтер, жеке тұлғалар, корпорациялар мен басқа да субъектілердің ерікті қаржыландыруы мүмкін[3].

Рим статуты 2002 жылғы 1 шілдеде 60 мемлекет тарапынан ратификацияланғаннан кейін күшіне енді.

Қатысушы мемлекеттер

өңдеу
 
     ХҚС-ке қатысушы мемлекеттер      Рим статутына қол қойып, бірақ ратификацияламаған мемлекеттер      Қол қойып, кейін қолын кері қайтарған мемлекеттер      ХҚС-ке бұрын қатысқан мемлекеттер      Рим статутына қол қоймаған және қосылмаған мемлекеттер

Мемлекеттер Рим статутын ратификациялағаннан кейін Халықаралық қылмыстық сотқа (ХҚС) қатысушы болып саналады, ал олардың азаматтары немесе олардың аумағында жасалған қылмыстар соттың юрисдикциясына жатады.

2013 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Рим статутын әлем бойынша 123 мемлекет ратификациялаған (Палестина оны 2015 жылдың 2 қаңтарында ратификациялады). БҰҰ-ға мүше 193 мемлекеттің ішінде 121 мемлекет оны ратификациялаған (Кук аралдары БҰҰ мүшесі емес), 31 мемлекет қол қойған, бірақ ратификацияламаған, ал 41 мемлекет мүлде қол қоймаған.

Рим статутын ратификациялаған қатысушы мемлекеттер келесі аймақтық топтарға бөлінеді:

2013 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша МКС-ке қатысушы 34 мемлекет Африка елдеріне, 19 мемлекет Азия елдеріне, 18 мемлекет Шығыс Еуропа елдеріне, 27 мемлекет Латын Америкасы және Кариб бассейні елдеріне, ал 25 мемлекет Батыс Еуропа және басқа мемлекеттерге жатады[4].

Қатысушы мемлекеттер Ассамблеясы

өңдеу

Қатысушы мемлекеттер Ассамблеясы Сот Президиумы, Прокурор мен Хатшылықтың әкімшілік қызметін бақылауды жүзеге асыру, сондай-ақ ХҚС қызметіне байланысты ұйымдастыру мәселелерін шешу үшін құрылады. Әрбір қатысушы мемлекет бір дауысқа ие, Ассамблеяның барлық шешімдері қатысушылар арасында консенсусқа қол жеткізу арқылы қабылданады, егер консенсусқа қол жеткізілмесе, мәселе дауысқа салынады. Ассамблеяны төраға мен екі тең төраға басқарады, олар үш жылдық мерзімге қатысушылардың дауыс беруі арқылы сайланады. Ассамблеяның сессиялары жыл сайын кезектесіп Нью-Йоркта немесе Гаагада өткізіледі, сондай-ақ жағдайларға байланысты арнайы сессиялар өткізілуі мүмкін. Сессиялар бақылаушы мемлекеттер мен үкіметтік емес ұйымдар үшін ашық[5][6].

Ассамблея судьялар мен прокурорларды сайлайды, Соттың бюджеті мен сот өндірісі тәртібі мен дәлелдеме ережелерін қабылдайды, сондай-ақ Сот органдарының бақылау өкілеттіктерін жүзеге асырады. Римдік статут Ассамблеяға судьяларды немесе прокурорларды қызметінен босатуға мүмкіндік береді, егер олар ауыр қылмыс жасаса немесе өз міндеттерін орындауда айтарлықтай бұзушылықтарға жол берсе және Статут талаптарына сәйкес функцияларын орындауға қабілетсіз болса[7].

Қатысушы мемлекеттер Соттың сот функцияларына араласа алмайды[8].

Қатысудан бас тартқан мемлекеттер

өңдеу

Бірқатар елдер мемлекеттің егемендігін шектейтін және сотқа шексіз кең өкілеттіктер беретін ХҚС-тың идеясына түбегейлі қарсы. Олардың ішінде АҚШ, Қытай, Үндістан, Израиль және Иран бар.

ХҚС қызметіне қарсы ең белсенді қарсылас — АҚШ. АҚШ үкіметі 2000 жылы Римдік статутты қол қойғанымен, 2002 жылы өз қолын қайтарып алды. Алғашында Билл Клинтон, құжатты қол қою кезінде, АҚШ Рим статутын ратификациялауды, оны толыққанды тексермейінше және Халықаралық қылмыстық соттың жұмысымен таныспағанша, көздемейтінін айтты[9]. Кейіннен кіші Буштың әкімшілігі өз әскерилерін қорғау үшін Рим статутынан толық бас тартып, оны АҚШ-тың ұлттық мүдделері мен егемендігіне қарсы деп атады. Сонымен қатар, 2002 жылы америкалық әскери қызметкерлерді қорғау туралы арнайы заң қабылданды, ол ХҚС ордеріне сәйкес кез келген америкалық азаматты немесе АҚШ-тың одақтастарының азаматтарын қамаудан босатуға әскери күш қолдануға рұқсат берді[10]. АҚШ сонымен қатар бірқатар елдермен екіжақты келісімдер жасады, онда оларды күдікті америкалық азаматтарды ХҚС-қа бермеуге міндеттеді, ал бұл келісімдердің бұзылуы жағдайында АҚШ оларға әскери көмек пен басқа да қолдауды тоқтататынын ескерткен[11][12].

Ресей Федерациясы Рим статутына 2000 жылғы 13 қыркүйекте қол қойды, алайда оны ратификацияламады және осылайша Халықаралық қылмыстық соттың қатысушы мемлекеті болмады. Дегенмен, Ресей МҚС-пен ынтымақтастық жасады және оның жұмысына бақылаушы ретінде қатысты. 2016 жылы Ресей Қырым аннексиясын оккупация деп танығаннан кейін ХҚС-тан шықты[13].

Халықаралық қылмыстық соттың қызметі

өңдеу

Сотқа кем дегенде 139 елден айыптаулар түскен, бірақ қазіргі уақытта соттың прокуроры Африкада орын алған тек сегіз жағдай бойынша тергеу жүргізуде: Конго Демократиялық Республикасында, Угандада, Орталық Африка Республикасында; Суданның Дарфур аймағында, Кения, Ливия, Кот-д'Ивуар және Мали[14] елдерінде. Олардың төртеуін өздері мүдделі мемлекеттер сотқа тапсырған (Уганда, Конго Демократиялық Республикасы, Орталық Африка Республикасы және Мали), екеуі БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі тарапынан тапсырылды (Дарфур және Ливия), ал екеуі прокурордың бастамасымен қозғалды (Кения және Кот-д'Ивуар).

2006 жылы сот нақты істерді қарауды бастады. 2006 жылы 17 наурызда Конго Демократиялық Республикасының азаматтығы бар Томас Лубангу Дьило қамауға алынды. Ол Конго патриоттары одағының жетекшісі болған және Итури конфликтіне қатысқан. Ол 15 жасқа дейінгі балаларды әскери қызметке шақыру және оларды әскери әрекеттерге қатыстыру бойынша айыпталған. Соттың басталуы 2007 жылдың қаңтарына жоспарланған болатын, бірақ процедуралық себептермен екі рет кейінге шегерілді. Сот 2009 жылдың 26 қаңтарында басталды, ал 2012 жылдың 14 наурызында Лубанга айыпты деп танылды. Бұл ХҚС үшін алғашқы айыптау үкімі болды[15].

Сондай-ақ, прокурор Угандадағы қарулы топтың бес мүшесіне қатысты тұтқындау бұйрықтарын шығарды. Оларды мыңдаған баланы ұрлап, олардың қатарында әскери қызметке алу, үй қызметшілері немесе жыныстық құл ретінде пайдалану бойынша айыптады.

2008 жылдың 21 шілдесінде Халықаралық қылмыстық сот Судан президенті Омар әл-Баширді Дарфур қақтығысы бойынша геноцид айыбымен тұтқындау бұйрығын шығарды. Осылайша, әл-Башир халықаралық сотта айыпталған алғашқы қызметтегі мемлекет басшысы болды[16][17].

2011 жылдың 27 маусымында Ливияның басшысы Муаммар Каддафи, оның ұлы Саиф әл-Ислам және Ливия барлау қызметінің басшысы Абдұлла әл-Сенуссиге қарсы қылмыстық әрекеттер үшін тұтқындау бұйрықтары шығарылды. ХҚС прокуроры Луис Морено Окампо 2011 жылдың мамырында Ливиядағы наразылық білдірушілердің «саяси түрде» өлтірілуіне байланысты тұтқындау бұйрықтарын шығару сұрауын жасады.

2013 жылдың 4 наурызында Кенияда болған жағдай бойынша айыпталған Ухуру Кениата Кения президенті болып сайланды[18].

2019 жылдың 12 сәуірінде ХҚС Ауғанстандағы АҚШ әскери қызметкерлерінің ісін тергеуден бас тартты[19].

2023 жылдың 17 наурызында ХҚС Ресей президенті Владимир Путинді және баланы қорғау жөніндегі уәкіл Мария Львова-Белованы Украинаның балаларын заңсыз депортациялау айыбы бойынша тұтқындау бұйрығын шығарды[20].

2024 жылғы 20 мамырда Халықаралық қылмыстық сот Израиль премьер-министрі Беньямин Нетаньяху мен Израиль қорғаныс министрі Йоав Галанты Палестина аумағында (Газа секторында) 2023 жылдың 7 қазанынан кейін адамзатқа қарсы қылмыстар жасағаны үшін тұтқындау ордерлерін шығару процесін бастады[21].

2024 жылғы 21 қарашада Халықаралық қылмыстық соттың I Алдын ала тергеу палатасы (ағылш. ICC Pre-Trial Chamber I) Палестина Мемлекеті туралы іс бойынша Рим статутының 18 және 19-баптарына сәйкес екі шешім қабылдады. Сот Израиль премьер-министрі Беньямин Нетаньяху мен бұрынғы қорғаныс министрі Йоав Галанты тұтқындау ордерлерін шығарды. Сот хабарламасында Нетаньяхуға «2023 жылдың 8 қазанынан 2024 жылдың 20 мамырына дейін жасалған әскери қылмыстар мен адамзатқа қарсы қылмыстар» бойынша айып тағылатыны атап өтілген[22][23].

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ New ICC Presidency elected for 2024-2027.
  2. ↑ Dempsey, Gary T. (16 July 1998). «Reasonable Doubt: The Case Against the Proposed International Criminal Court»
  3. ↑ Международный уголовный суд: Исторический обзор. сайт ООН.. Тексерілді, 30 червня 2015.
  4. ↑ ICC: The States Parties to the Rome Statute  (ағыл.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 3 сәуір 2013.
  5. ↑ Article 112 of the Rome Statute Мұрағат көшірмесі 11 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында. Retrieved 18 October 2013.
  6. ↑ Amnesty International, 11 November 2007. Assembly of States Parties of the International Criminal Court Мұрағат көшірмесі 11 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында. Retrieved 2 January 2008.
  7. ↑ Article 46 of the Rome Statute Мұрағат көшірмесі 11 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында. Retrieved 18 October 2013.
  8. ↑ Coalition for the International Criminal Court. Assembly of States Parties Мұрағат көшірмесі 12 желтоқсанның 2007 Wayback Machine мұрағатында. Retrieved 2 January 2008.
  9. ↑ Clinton's statement on war crimes court  (ағыл.). BBC News. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 сәуір 2013.
  10. ↑ Новая атака США на Международный уголовный суд. Human Rights Watch (2002). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қыркүйек 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 сәуір 2013.
  11. ↑ Начало противостояния. США и Международный уголовный суд. Обзор за май 2002 г.. Журнал «Индекс».(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 сәуір 2013.
  12. ↑ Status of US Bilateral Immunity Acts  (ағыл.) (PDF). Coalition for the International Criminal Court (2006). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 сәуір 2013.
  13. ↑ Международный суд в Гааге начал расследование действий России на Украине Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында, BBC, 3.03.2022
  14. ↑ ICC: Situations and cases  (ағыл.). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 3 сәуір 2013.
  15. ↑ Томас Лубанга признан виновным в вербовке детей.(қолжетпейтін сілтеме)
  16. ↑ Международный трибунал требует арестовать президента Судана. «Газета» (14 шілде 2008). Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 наурыз 2009.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 тамыз 2008.
  17. ↑ Судный день Судана. «Взгляд» газетасы (18 шілде 2008).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 тамыз 2008.
  18. ↑ Вице-премьер Кении Ухуру Кениата победил на президентских выборах, набрав более 50 процентов голосов. ИТАР-ТАСС (9 наурыз 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 6 сәуір 2013.
  19. ↑ Мелтон М. Международный уголовный суд не будет расследовать действия американских военных в Афганистане Мұрағат көшірмесі 12 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында // Америка дауысы, 04.12.2019
  20. ↑ Международный уголовный суд в Гааге выдал ордер на арест Владимира Путина. Meduza (17 наурыз 2023).(қолжетпейтін сілтеме)
  21. ↑ Statement of ICC Prosecutor Karim A.A. Khan KC: Applications for arrest warrants in the situation in the State of Palestine
  22. ↑ Situation in the State of Palestine: ICC Pre-Trial Chamber I rejects the State of Israel’s challenges to jurisdiction and issues warrants of arrest for Benjamin Netanyahu and Yoav Gallant. // Press Release: 21 November 2024
  23. ↑ МКС видав ордер на арешт Нетаньягу через події в Секторі Гази. 21.11.2024, 14:06
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Халықаралық_қылмыстық_сот&oldid=3403906» бетінен алынған