Серәлі Мұңайтпасұлы Лапин

Серәлі Мұңайтпасұлы Лапин (1869, Қоғалыкөл ауылы, Сырдария ауданы, Қызылорда облысы - 1919, Самарқан) – қоғам қайраткері, "Шуро-и-Улема" партиясының төрағасы, шығыстанушы, түркітанушы.

Өмірбаяны

Әкесі – Сыр алқабында беделді, белгілі би, әрі болыс Мұңайтпас Лапин. Мұңайтпас патшалық Ресей тұсында мемлекеттік қызмет етіп, халқының игілігіне жұмыс істеді. Патшаның үкімімен, 2-дәрежелі Әулие Анна императорлық орденімен марапатталған.

1869 жылы наурыз айында Мұңайтпас Лапинның отбасында дүниеге келген. Алғашында Перовск қалалық училищесінде оқиды. 1889 жылы Ташкенттегі Түркістан мұғалімдер семинариясын, 1891 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген.

1889—1892 жылдары Түркістан мұғалімдер семинариясында жергілікті тілдерді оқытушы болып жұмыс істеді. Сөйтіп жұмыс істеп, Ташкенттегі ер балалар гимназиясында орыс тілінің мұғалімдері атанды.

Қызметі

• 1892 жылдан бастап Самарқан облысының әскери губернаторы жанында аудармашы болды.
• 1901-1917 жылдары Самарқан, Сырдария облыстарында адвокат қызметін атқарды.

Лапин араб, парсы т.б. шығыс тілдерін жетік білген. Гөр-Әмір, Регистан, Шаһизинда кешендеріндегі, Көкілташ медресесі және т.б. көне архитектуралық ескерткіштердегі арабтың көне емлелерімен өрнектелген жазуларды оқыды, оларды орысшаға аударып, ғылыми айналымға косты. Жәдігерлердің тұрғызылған уақытын, оларды салдырған адамдардың, сәулетшілердің есімдерін (мыс., Регистан ансамбліндегі Шердор, Тіллә-Қари медреселерін Жалаңтөс баһадүрдің салдырғанын) анықтады. «Шаһнама», «Туһрат әл-Хани» дастандарының парсы тіліндегі қолжазбаларын тауып, зерттеді. Лапин ауызша тәржімалаған Ә.Фирдаусидің «Шаһнамасын» акын Молда Ораз қазақша жырлаған.

• 1900-1904 жылдары казак, өзбек, қырғыз т.б. атауларды дұрыс колдану жөнінде «Туркестанские ведомости», «Оренбургский листок» газеттерінде мәселе көтерді. Оның шығыстану саласындағы жұмыстарын В.Л. Вяткин, В.В. Бартольд, Н.И. Веселовский, В.В. Розен өз еңбектерінде пайдаланған.
• 1908-1910 жылдары Санкт-Петербургте тұрып, ІІІ Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясы ұйымдастыру бюросында қызмет етті. Лапин халық мүддесі үшін жұмыс атқарып (1910-1913), Түркістан генерал-губернаторының рұқсатымен қазақ арасында сауда-экономикалык серіктестігін құрды.
• 1917 жылы наурызда Ақмешіт халық өкілдері кеңесінің төрағасы, шілдеден «Шуро-и-Улема» («Ғұлама қоғамы», «Дін иелерінің кеңесі») ұйымына жетекшілік етті.

Сырдария қазақтарының 1917 жылы тамызда өткен сиезінде Бұкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Тұркістан өлкесі мұсылмандарының төртінші төтенше сиезінде құрылған Түркістан автономиясының халық кеңесі құрамына сайланды.

• 1918 жылы 17 қаңтарда өлкелік Халык Комиссарлары кеңесіне жолдаған мөлімдемесінде Қоқандағы Түркістан автономиясы мен Ташкенттегі кеңес үкіметі арасындағы текетіресті бейбіт жолмен шешуді көздеді. Алайда большевиктер Қоқан автономиясын қарулы кұшпен құлатып тынды.
• Саяси кұресті жалғастыру мақсатымен әуелі Бұхар әмірлігіне өтті, кейіннен 1-дүниежүзілік соғыс тұтқындарын қайтарумен шұғылданатын неміс комиссиясының көмегімен Германияға барды. Онда неміс әскерлерінің көмегімен Түркістандағы кеңестер билігін құлату жолында Германия үкіметі басшыларымен келіссөздер жүргізу мақсатында өрекеттер жасады. Олардан қолдау таппаған соң, 1919 жылы Самарқанға оралып, белгісіз жағдайда қайтыс болды.

Тұлғалығы

Серәлі Лапин араб, парсы және т.б. шығыс тілдерін жетік білген.