Стильдік ерекшеліктер

Стильдік ерекшеліктер -алуан тақырыптағы сөйлеу барысында тілдің стильдік мүмкіндіктерін әр жақты пайдалану. Ең басты ерекшелік тілдің ауызекі сөйлеу және жазу дәстүрлерінен көрінеді. Алғашқы дәстүр күнделікті сөйлеу тілінің стилі негізінде қалыптасады да онда күнкөріс-тіршілік қалпынан туған лексика. атаулар мен сөз қолданыстар молырақ және синтаксистік құрылымы жағынан сез тәртібі біршама еркін жүйеленеді. Осы ауызекі дәстүрге жататын және синтаксистік жүйесінің белгілі бір нормаға сүйенетіндігі нәтижесінде жазу тілінің стиліне суығырақ келеді. Жазу тілі стиліне бейнелі беллетристиканың, яғни көркем әдебиеттің тілі, ресми құжаттар мен ағымдағы іс қағаздарының тілі, хабар-ошар, сәлем хат, жолжазба, күнделік және қойын дәптер хаттамаларына тән эпистолярлық стиль т. б. жатады. Абайдың қаламгерлік қызметінен осы айтылған Стильдік ерекшеліктерді аңғаруға болады. Ол ең әуелі өз халқының ауыз әдебиеті стилімен қара өлең ұйқасына құрылған «бір қақпай» өлеңдер шығарды. Оның «Кім екен деп келіп ем түйе қуған...», «Түңлік байдың қатыны атың игеріп...», «Қара қатын...», «Бөстегім, құтылдың ба Көтібақтан?..», «Әйелің - Медет қызы, аты Өрім...» т. б. шығармалары халық әдебиеті стилін танытады. Оның алғашқы ақындық талпыныстарынан туған мұндай өлеңдері аса көп жиналмаған, хатқа түсіп те үлгермеген. Ал шәкірттік кезеңде мұсылман шығысының классик. жазба әдебиетіне дән қойған. Соған орай ақын Шағатай әдеби тілінің әрі көркемдік-эстетик. қасиетін, әрі жазу дәстүрін игере бастаған. Оның иран, шағатай ақындарында жырлаған «Фзули, Шәмси, Сәйхали», «Әлифби» туындылары соның айғағы.

«Абай - қазақ әдебиетінің классигі» деген тұжырымды алғаш ұсынған (1934 ж.) проф. Қ. Жұбанов ақынның сол кезге дейін «еленбей келген ерекшелігі» қазақтың халықтық тілін классик. әдебиет тілі дәрежесіне дейін көтергендігі деген болатын. Бүл - түбегейлі таным. Абайдың бұл ерекшелігі - атап айтқанда, халық тілін жазба әдеби тілдің қажетіне жегуі, сөйтіп классик. кермек әдебиет стилін қалыптастыруы - оның өзгеден ерекше даралығы. Абай ақындығының басты Стильдік ерекшеліктері де осы. Себебі, түркі тілді өңге ұлттың жазба әдебиеті саласындағы аты әйгілі ақындарының бері де ез поэзиясын шағатай тілінде өрбіткен. Абай шығармашылығы сыншыл реализм бағытын ұстанған; ол өз туындыларында үлкен әлеум. тақырыптарды бұқарашыл биік мұраттар тұрғысынан сөз еткен. Айтайын деген ойын, әрбір өлеңін қалың көпшілік түсінсін деп жазғандықтан оның стилі де анық, айқын, жатық. «Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан, сауық ойда жоқ әуел баста-ақ», Дейді ол өзінің тіл ұстартудағы мақсаты жайлы. Сөйте тұра оның лирикалары барынша нәзік, көркем және суретті болып келеді. Байырғы қазақ ауыз әдебиетінен мол сусындаған Абай оның сез байлығын, әсерлі көркемдеу құралдарын жастай игерсе де, өз шығармаларында ертегілік-аңыздық ғажайып көріністерге ұмтылмаған, қайта аңыздық сюжеттің езіне шыншылдық өң берген. «Сез айттым Әзірет Әлі, айдаһарсыз, мұнда жоқ алтын иек сары ала қыз» - деп, ол өзінің Стильдік ерекшеліктернің эстетика принциптерін айқындап берген. өзіне дейінгі «ескі би», «ескі ақындарды» көріп біле тұра Абай өз қоғамының, өзі өскен ортаның, сол дәуір әдебиетінің талап, тілектері деңгейінде қалып қоймай, замана ауқымынан шығандап шығып, жаңа түр, жаңа мазмұн, жаңа тақырып және соларға лайық ұтымды поэтик. тіл іздейді. Абайдың бейнелі де бедерлі, салиқалы ақындық стилі осылайша қалыптасты. Ол қазақ әдебиетінің еткендегі үлгілерін саралаумен бірге Шортанбай, Бұхар, Дулат жырау сөздеріне айрықша мәндерді. Сөйтіп «ескі бише отырмай, бос мақалдап», қазақтың жаңа жазба поэзиясын көп сөзділіктен арылтты, елеңнің жаңа өрнектерін, бунақ жүйелерін, ұйқасу тәсілдерін дәл тауып ұсынды.

Сондай-ақ ақын өлең-сөздің жанр табиғатын байытып, бұрынғы ауыз әдебиетіндегі қара өлең, қайым елең, жыр өлшемді тұрмыс-салт лирикаларының, батырлық дастандардың, қисса-хикаялардың романтизмін, толғаулардың дидактика. сарынын жаңа реалистік бағытқа, бедерлі аналогиялық суреттеме тәсіліне бағыттады. Сөйтіп байырғы жеті-сегіз буынды шұбыртпалы жыр мен он бір буынды төрт тармақты шумақтар жаңаша өң алып, нәрлі бояулармен қанықты. Енді қазақ поэзиясында жылдың төрт мезгіліне арналған өлеңдер, жеке адамдардың мінездеме портреттері, орыс және Еуропа әдебиетінің үлгісінен кем соқпайтын романстар, эпиграммалар, хат түріндегі монологтар мен диалогтар бой түзеді. Ы. Алтынсаринге ілесе халқымызға мейлінше ұнап, етене сіңісіп кеткен мысал өлеңдер жазды. Оларды орыс авторларынан аудару үстінде де Абай мысал оқиғасының, ондағы кейіпкер әрекеттерінің қазақ ұғымына қонымды болуын ойластырып, ез тарапынан тың түсініктемелер қосты. «Евгений Онегиннен» үзінділер аудару тұсында, бәлкім, А. С. Пушкин туындысының әсерімен, Абай жазған «Айттым сәлем, қалам қас...» пен «Қиыстырып мақтайсыз...» Онегин мен Татьянаның жауаптасуы стиліндегі, бірақ табиғаты жағынан нағыз ұлттық негізден туған, жаңаша пішілген туынды болды. Тұтастай алғанда диалог сипатындағы бүл ғажайып лириканың әрбір репликасы ішкі монолог ретінде де сыр шертеді. Кейін, яғни 20 ғ-дың алғашқы жиырма жылдығы көлемінде ояна бастаған қазақтың жас интеллигенциясы осы әсерлі «тіл жалғасудың» жатық сөзін үлгі тұтып, ел ішінде «Селем хат» аталатын әдеби-эпистолярлық жанрдағы шығармашылық енерді қалыптастырды. Ауыз әдебиеті дәстүрі мен жазу мәдениетіне ұштастырған бұл салт жазба әдебиетіміздің кемелденген сәтіне дейін жұртшылыққа қызмет етті. Абай аудармаларының да өзіне тән Стильдік ерекшеліктері бар. Ол ең алдымен рухани жан дүниесі жақын қаламгерлердің қазақ қауымына табиғи үндесетін шығармаларын таңдап аударды. Соның өзінде де «қыз бен жігіттің сөздері» тақылеттес Татьяна мен Онегиннің хаттарын сөзбе-сөз аудармай, қазаққа тән ұлттық нақыштармен әшекейледі. Мысалы: , Абай Татьянаның аузымен айтылатын сыры терең өкінішті:

«Қаймақ еді көңілімде,

Бізге қаспақ бодты жем»,

- деп, қыр елінің тіршілігін етене сезім аңсарына көмкеріп берген.

Шығыс әдебиеті үлгілерін туғызған әлемдік тақырыптарға қалам тартқанда Абайдың ақындық болмысынан нәзирәгөйлік стильдің нышаны да бой көрсетеді. Ол өзінің шайырлық дарынының биік деңгейін Шығыстың ұлы сез ұсталарымен өлшестіре келіп, «Ескендір», «Масқұт», «Әзім әңгімесін»жазды, сөйтіп бұрын шығыс әдебиетінің классиктері бірі мен бірі жарыса жырлаған сюжеттерді ез тарапынан өзінше пайымдап, дербес нұсқалы тың дастан етті. Абай орыс классиктері Пушкин мен Лермонтовтың елеңдерін де енер сайысы тұрғысынан аударды. Оның стилінен аңғарылатын басты бір ерекшелік тәржімешінің мақсаты мен ұстанған принциптеріне байланысты болатын.