Табасарандар
Табасарандар (өз аты: табасаран) — лезгин тобындағы дағыстан халықтарының бірі, оңтүстік Дағыстанның байырғы халқы. Табасарандықтардың көпшілігі Табасаран (Рубас өзенінің бассейні), Хива (Чирагчай өзенінің бассейні) және Дағыстанның Дербент аудандарында тұрады, қала халқы негізінен Дербентте, Каспий және Махачқала қалаларында шоғырланған. 2010 жылғы мәліметтер бойынша Ресейдегі табасарандардың саны шамамен 147 000 адамды құрайды.
| Табасарандар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
150 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
146 360 (2010) |
 Канада |
1245 (2021) |
 Украина |
900 (2017) |
 Өзбекстан |
700 (2017) |
 Түрікменстан |
200 (2017) |
 Әзербайжан |
200 (2017) |
| Тілдері | |
|
табасаран тілі | |
| Діні | |
|
ислам сүннит | |
Тілі өңдеу
Табасаран тілі иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тобының лезгин ішкі тобына кіреді. Тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне (флективтілік белгілері бар) жатады, номинативті және эргативті құрылыстың сипаттамаларын біріктіреді. Табасаран тілі – Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілдерінің бірі (Дағыстан Конституциясы 1994; 1998). Табасаран жазуы 1932 жылы латын әліпбиі негізінде құрылды, ал 1938 жылы орыс (кирилл) графикасына ауыстырылды. Табасаран тілі екі диалектіге бөлінеді: оңтүстік және солтүстік, олардың әрқайсысы сөйленістерге бөлінеді. [1]
Діні өңдеу
Табасарандар негізінен сүннит исламның шафиқ мазхабын, аздаған бөлігі ханафит мазхабын ұстанады. Бұлардың арасында сопылықтың нақышпандия тарихатының жолындағылар да бар.[2]
Тарихы өңдеу
Табасарандардың ата-бабалары ежелгі дәуірде қуатты Кавказ Албаниясының – 26 ұлттың одағының құрамында болған таваспарлардың ежелгі тайпасы болып саналады. Бірлестік сегіз ғасыр бойы, яғни біздің дәуіріміздің 4 ғасырына дейін өмір сүрді. Біздің эрамыздың 4 ғасырында Кавказ Албаниясы ыдыраған кезде оларда жеке Табасаран аймағы болды. Армян тарихшысы Егише (б.з. 5 ғ.) Дербент асуына жақын жердегі тауларда он бір «тау халықтары» тұратынын, олардың арасында «Таваспарлар» тайпасы алғаш рет аталғанын хабарлайды. Олар Дербент пен Самур өзенінің арасында өмір сүрді. Солтүстік Дағыстанның жазық бөлігі және оның Дербентке дейінгі жағалау белдеуі 6-7 ғғ. Хазар қағандығының қол астына өтті. Хазарларға қарсы күресте Сасанидтік парсылар Дербент аймағына қоныстануға тырысады. Дербентті қуатты қорғаныс құрылымдарымен нығайтқан Сасанид парсылары Табасаран мен Лезгинстанға басып кірді. Сасанидтер өздерін осы аумақта бекіту үшін ирандық отаршылдарды, таттарды осында қоныстандырды. 630-633 жж Персияны арабтар жаулап алып, халифаттың құрамына кірді. Араб жаулап алушылары парсылар сияқты Дербент пен Оңтүстік Дағыстанға үлкен мән берді. Бұл жаулап алушыларға Дербентті және оның маңындағы кейбір аудандарды басып алу үшін жүз жылдан астам уақыт қажет болды. Сасанид парсылары сияқты Оңтүстік Дағыстан территориясының бір бөлігін жаулап алған арабтар да жаулап алған халықты ислам дінін қабылдауға мәжбүрлейді, араб отаршыларын осында әкелді. Дербент маңында араб қоныстары пайда болды. Арабтардың бүкіл Оңтүстік Дағыстанды басып алу әрекетіне қарамастан, лезгиндер мен табасарандардың бір бөлігі (лезгин қоныстары: Микрах, Ахты; Табасаран - Дарваг, Зил, Ерси) хазарлар болып қала берді.
Кейінірек бұл аймақ ортағасырлық Ширваншахтар мемлекетінің бір бөлігі болды. 917 жылы билік басына араб әулетінің ықпалды мазядидтерінің өкілі Мұхаммед Майсум келді. Оның есімінен кейін мемлекет Табасаран майсумствосы деп атала бастады. Табасарандықтар өз территориясында ұзындығы 45 шақырым болатын 64 бекіністен тұратын зәулім құрылысты – Табасаран қорғаныс қабырғасын салды. Табасарандықтардың айтуынша, бұл қабырғаны ертеде олардың ата-бабалары салған. Дамудың келесі кезеңдерінде Табасаран майсумизмі ортақ жаумен күресу үшін біріктірілді, содан кейін құлдырады, содан кейін қайта дамыды. XVII ғасырда ірі азаматтық соғыстармен бірлестік күштері әлсіреп, бұл табасаран феодалдарының ықпалының төмендеуіне және 1813 жылы Табасарананың Ресейге қосылуына әкелді.
Кәсібі өңдеу
Дәстүрлі кәсібі егіншілік (кейбір жерлерде бау-бақша) және мал шаруашылығы. Сонымен қатар ағаш өңдеу, ою-өрнек салу,ұсталық және қыш құмыра жасау, тері өңдеу т.б.дамыған. Кілем тоқу кең таралған, Табасаран кілемдері әлемге әйгілі, сапасы жағынан парсы кілемдерінен кем түспейді деген пікір бар.
Табасарандықтардың дәстүрлі баспанасы тұрғын үй, мал сарай және шөп қорадан тұрды. Үйлер негізінен бір және екі қабатты, шатыры тегіс салынды. Жоғарғы Табасаранда жер тапшылығынан үйлер көптеп, бір-біріне жақын салынған. Көптеген үйлердің ауласы да болмаған. Құрылыс материалдары тас, саз және ағаш болды. Кейде өзен тастары пайдаланылды. Едендер мен қабырғалар арнайы балшықпен қапталған. Үйлердің айналасындағы қоршаулар тас немесе жаңғақ бұтақтарынан өрілген. Қақпалар да ағаштан немесе шыбықтардан жасалған. Қазір Табасаранда үлкен әдемі үйлер салынуда.
Мәдениеті өңдеу
Мәдениеті мен тұрмысы лезгиндерге жақын. Фольклорында аңыз әңгімелер, тарихи жырлар, жұмбақ, мақал-мәтелдер бар.
Дәстүрлі Табасаран костюмі жалпы Дағыстан стиліне сәйкес келді. Ер адамдар кең шалбар, биік жағалы жейде, бешмет, черкес пальто, бас киім киген. Суықта және жолда олар бурка жамылып, қалпақ үстіне тымақ киді. Қыздар дөңгелек мойны бар ұзын көйлек киіп, олардың астына шалбар киді. Басына тығыз қалпақ «чухта» киіп, тұрмыстағы әйелдер шаштарын матаның астына толығымен жасырды, қыздарға шаштарын көзге көрінетін жерде қалдыруға рұқсат етілді. Әйелдер көйлектері зергерлік бұйымдармен әдемі безендірілген. Костюмнің дәстүрлі элементі - былғарыдан, күмістен, матадан жасалған белдік, кестелермен, шынжырлармен, тиындармен толықтырылған.
Олар ет, сүт және өсімдік тағамдарын жеді. Жазда сүт және өсімдік тағамдары басым болды. Таудағы ауылдарда жер тапшылығынан нан аз болғанымен, тұрғындардың еті, ірімшігі, жүні мол болды. Олар көбінесе астық пен ұнға айырбасталды. Ең көп таралған тағам - хинкал. Хинкал ет, жаңа піскен шөптер, сүзбе салмасымен қайнатылған. Сонымен қатар берччем сұйық ұн ботқасы дайындалды. Халва аварши кәдімгі құнарлы тағам болып саналды. Табасарандар сусындардан қай кезде де қышқыл сүтті – мас, сүт – никк, бұлақ суымен сұйылтылған қышқыл сүтті – айранды жақсы көрген.
Қазақстандағы табасарандар өңдеу
Қазақстанның табасаран диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 225 (1970 ж.),
- 407 (1979 ж.),
- 1131 (1989 ж.),
- 298 (1999 ж.) адам.
1989 жылы Қазақстанда тұратын 1131 табасаранның 80%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын мәлімдеді, алайда тек 1%-ы табасаран тілін біледі; 0,2% табасаран қазақ тілін ана тілі деп таныды, табасарандардың 0,5%-ы қазақ тілін біледі; табасарандардың 18%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал табасарандардың 68%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан табасаранының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 132 адам (44,3%), қостілділер – 166 адам (55,7%).[1]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ a b Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 177-бет.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан,2020. 161-бет. ISBN 978-601-287-224-8