Тағыбайбұлақ қонысы

Тағыбайбұлақ қонысы – көне дәуір ескерткіші. Павлодар облысы Баянауыл ауданы Қызылтау тауының солтүстік-шығыс беткейіндегі Тайшық қыстағынан шығысқа қарай 1 км жерде орналасқан.

1974 жылы Орталық Қазақстан археология экспедициясы (жетекшісі М.Қадырбаев) зерттеді. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай бір-бірінен 4 – 10 м қашықтықта тізбектеле орналасқан 6 үйден тұрады. Ауданы 88 – 375 м2, тікбұрыш пішіндес бұл үйлердің жер бетінде анық көрінетін іргелері ірі тастастардан тұрғызылған. Зерттеу нәтижесінде үй толығымен қазылып, оның құрылымдық ерекшеліктері мен тұрғындар тұтынған заттардың сипатына байланысты құнды деректер алынды. Үй ортасынан салынған жіңішке қабырға арқылы ауданы 180 м2 оңтүстік-батыс және ауданы 150 м2 солтүстік-шығыс бөлмелерге бөлінген, негізгі есік сырттан жапсырыла салынған тас дәліз түрінде оңтүстік ұзын қабырғадан шығарылған. Бұлардан бөлек, солтүстік-шығыс бөлменің сыртынан жапсарласа салынған қосымша құрылыс анықталды. Жер бетінен 0,4 м төмендегі үй еденінде үш ошақтың, сондай-ақ солтүстіктегі қосымша бөлмеде тағы да 1 ошақтың қалдығы ашылды. Таспен өрнектелген, аумақтары 1 – 1,50,5 – 2 м бұл ошақтар қалың күл қабатына толы, оны аршу барысында шала жанған көптеген мал сүйектері, қыш сынықтары шыққан. Әдеттегі қыш сынықтарынан басқа, көне тау-кен, металлургия, тері өңдеу, тоқымашылық, т.б. шаруашылық салаларынан хабар беретін еңбек құралдары көптеп табылды. Атап айтқанда, металды балқыту және оны құю барысында пайдаланылатын тас тигелдердің үлкен, кіші түрлерінің сынықтары, кентасты қопарып алу мен үгітуде қолданылатын ұрғыштар, сыналар, шлак кесектері, көптеген кетпендер, кескіш, қырғыш, ұршық басы сияқты құралдар қонысты мекендеген адамдардың өмір-тіршілігін ғылыми тұрғыдан пайымдауға нақты мүмкіндіктер береді. 145 ыдыстан қалған қыш сынықтары тұрғындардың негізінен бүйірі шығыңқы, мойны қысқа, түбі дөңес, қалың қабырғалы көзелерді кеңінен пайдаланғанын көрсетті. Ыдыс ернеуінің көптүрлілігі (домаланған, сыртқа не ішке қарай қиылған, “жағалы”, қалыңдатылған ернеулер), иық тұстағы жапсырылған белдеулер, геометриялық оюлардың жоғалуы, “маржандар”, шұңқыршалар сияқты оюлардың көбеюі құмыра өндірісінің орта, соңғы қола кезеңдеріндегі стандарттық дәстүрлерден нақты басқа күйге ауысқанын айғақтайды.

Алғашқы зерттеулерде Тағыбайбұлақ қонысы соңғы қола кезеңіне жатқызылса, қазіргі деректерге сүйенген жаңа пайымдаулар барысында ескерткіштің сақ дәуіріне неғұрлым жақын екендігі анықталып, ол қола мен ерте темір дәуірлерінің арасындағы өтпелі сатымен мерзімделді (біздің заманымыздан 8 – 7 ғасырлар).

Қоныс тұрғындарының тұрмысында тау-кен, металлургия саласының аса маңызды орын алған, тіпті көне кеншілердің мекені болуы мүмкін. Төңірегінде көне дәуір ескерткіштерінің аса үлкен шоғырлары болуымен қатар, Жосалы көлі маңайында көне тұрғындар кен алған орындардың да кездесуі осы ұйғарымды растайды.