Текстология

Текстология, мәтінтану (латынша textus – байланыс, байлау, кездеме, logos – сөз, ғылым) – әдебиеттанудың шығарма мәтінін қолжазбамен, түпнұсқамен салыстыра тексеретін саласы. Тестологияның екі өзекті мәселесі бар: бірі-ғылыми, екіншісі-практикалық мақсат. Текстология "текстің туу сыры", "Текстің тұрақтану тарихы", "текстің басылу түрлері" деген үш бөлімнен құралады.

Қысқаша мәлімет

Текстология 1917 жылдан кейін ғана библиографиядан бөлініп шығып, методология тұрғысынан танылды. Текстология терминін ғылыми айналымға Б.М. Томашевский енгізді (1920). Батыс әдебиеттануында бұл ғылым саласы “мәтіннің сыны” деп аталады (Р.Бентли, Ф.Вольф). Текстология мәтінді тарихилық тұрғысынан қарастырып, оның шынайылығын анықтайды. Текстологияның басты міндеті авторлық мәтіннің нағыз, дәл нұсқасын айқындап, ешбір қоспасыз, қатесіз жариялау болып табылады. Текстология әдебиет теориясы мен сынының тарихымен, мәтіннің қайта қалпына келтірілуімен тікелей байланысты. Көркем шығарманың түпкі мәтінін анықтауда тексеру тәсілдері пайдаланыла отырып, қосымша нұсқалар мен басылымдар зерттеледі. Текстология бұрын тек мәтіндерді тексеріп, жарыққа шығару үшін пайдаланылса, текстолог маман Д.С. Лихачев мәтіндерді жарыққа шығару оны тәжірибеде қолданудың бір ғана саласы деп таныды. Текстология библиографиямен, түпнұсқа туралы іліммен, палеографиямен, археографиямен байланысты шығармашылық психологиясын зерттеуге сүйенеді. Кейде Текстология “автор еркіндігі” деген ұғыммен байланыста қолданылады. Транскрипция, пунктуация, мәтіннің абзацқа бөлінуі, басқа тілдерден енген сөздер, автордың қолтаңбасы, т.б. мәселелер мәтінтануда айрықша қызмет атқарады. Кеңестік әдебиетте автордың еркінен тыс редакторлық жұмыс нәтижесінде мәтіннің өзгеріске түсуі (цензура) немесе автордың өзінің қатысуымен қайта қаралуы (автоцензура) қалып алды. Мұндай жағдайда мәтіннің ең алғашқы нұсқасы не қолжазбасы зерттеуге негіз бола алады. Осындай текстол. салыстырулар арқылы Ахмет Байтұрсынұлының 5 томдық толық шығармалар жинағы, М.Әуезовтің 50 томдық шығармалар жинағы жарық көріп келеді. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқыш” еңбегіндегі бұрын басылмай қалған сөйлемдер, мәтіндер қалпына келтіріліп, ғылыми түсініктемесі жазылып, тұңғыш рет толығымен жарияланды. Ежелден жалғасқан бай әдеби мұра мен ақын-жыраулар поэзиясын, бүгінгі күнге дейінгі қазақ қаламгерлері шығармаларының мәтіндерін салыстыра зерттеу – текстологияның негізгі міндеті.

Абай шығармалары

Абай шығармаларын жинау, бастыруда олардың текстін зерттеудің, ғылыми тұрғыдан анықтаудың мәні үлкен. Олай болатын себебі - Абайдың қолымен жазылған шығармасы жоққа тән. Тек «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген шығармасының қолжазбасы ғана Абайдың өзі жазған делініп жүр. Осыдан басқа шығармалардың қолжазбасы түгелдей өзге адамдардың қолымен жазылған және әр түрлі қолжазбаларда, 1909 жылғы жинақта және кейбір онан кейінгі жинақтарда бірталай сөздер әрқалай оқылады. Мысалы, Мүрсейіттің бірнеше қолжазбасында да бір елеңдегі кейбір сөздер бірде былай, бірде олай жазылған. Оның үстіне алғашқы 1909 жылғы жинақта жоқ, кейінгі басылымдарға енгізілген шығармаларда бар қолжазбаларды, бұрынғы жинақтарды салыстырып зерттеу негізінде кейінгі басылымдарда кейбір сөздер түзетіліп беріліп келеді. Әр жинақта бір сөздің әр түрлі нұсқасы болуы кейде пікірталасын туғызатыны, мынасы дұрыс емес, бұрынғы жинақтағы нұсқасы дұрыс деуге мүмкіндік беретіні де түсінікті. Абай шығармасы деп саналып, газет-журналдарда жарияланған ғылыми жинақтарға кірмеген бірлі-жарым өлеңдер де жоқ емес. Түгелдей алғанда Абай шығармаларын текстол. тұрғыдан зерттеуде айтарлықтай табысқа қол жетті, академик толық жинақтағы шығармалардың текстері дәйекті түрде анықталды дей аламыз. Ал, енді нақтылап айтсақ, қолжазбалардың ең негізгісі, толығы 1905, 1907, 1910жылғы Мүрсейіт Бүкеұлының жазбалары. 1909 жылы С.-Петербургте басылған Абай шығармаларының тұңғыш жинағындағы текстерді де түпнұсқа ретінде қараған орынды. Абай шығармаларының басым көпшілігі Мүрсейіт қолжазбалары арқылы жеткенін ескерсек, бұл тұңғыш жинақтың мәні зор екені айқын аңғарылады. Басқа жекелеген қолжазбалардың көлемі шағын, оларда Мүрсейіт қолжазбасында жоқ өлеңдер өте аз, сондықтан олар қосымша деректер ретінде бағалануы орынды. Алайда, бұл жинақта да, қолжазбаларда да жаңылыс жазылған, қате басылған сөздер кездесіп отыратыны салыстыра тексеру, текстол. зерттеу негізінде анықталды. Бұл жинақтың алдында баспа жүзінде жарық көрген өлеңдер (мыс. , «Дала уәлаяты газетінде» жарияланған «Жаз», «Болыс болдым, мінеки») үш-терттен аспайды.

1909 жылғы жинаққа кірмеген бір топ шығармалар 1916 жылы Орынборда С. Әбішұлы бастырған «Абай термесі» атты кітапта жарияланды. Олар - бірінші қарасөзі мен «Ата-анаға көз қуаныш...», «Тайға міндік...», «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да...» және бірнеше өлеңдер. Ал, 1922 ж. Ташкентте, Қазанда басылған жинақтар сол 1909 жылғы жинақта жария болған шығармаларды қамтиды. I. Жансүгіров 1923 ж. «Тілші» газетінде Ташкентте шыққан жинаққа сын пікір ретінде «Абай кітабы» атты мақала жазып, бір алуан қате басылған сөздерді қалай дұрыстап оқу керек екендігін нанымды көрсетті. Мыс. , «шалғыннан жүні қылтыңдап» емес, «шалғыннан жоны қылтыңдап» деген дұрыс екенін немесе «биікке басшы болар деме залым» емес, «бейіске басшы болар деме, залым» деп оқылуы дұрыс екенін алғаш көрсеткен I. Жансүгіров болатын. Бүл мақаладағы тағы бір өте бағалы пікір - Абай шығармаларын «толық жинақтап, жемісті қылып шығаруға тырысу» міндеті қойылған. «Абайды жете білетін Шәкерім, Мұхтар, Әлихан, Ахмет сияқтыларды бұл жолға үндеу керек, сөйтіп, осы бастан қам қылып, асықпай бірнеше жылды мойынға алу керек», - дейді I. Жансүгіров. Сол кездің өзінде-ақ, Жансүгіровтың Абай шығармаларының толық жинағын тыңғылықты дайындап бастыру мәселесін көтеруі және Абайдың өмірі мен шығармашылығына ең жетік, білгір адамдар деп Ш. Құдайбердиев, М. Әуезов, Ә. Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлыны атауы айрықша назар аударарлық. Жаңа шығармалармен толықтырылып басылуы жағынан ерекше атауға лайық жинақтың бірі - 1933 ж. Әуезов бастырған «Толық жинақ». Мұнда «Әзім» поэмасы және Абай жас кезінде 1855-81 ж. арасында жазған дейтін бір топ өлеңдер алғаш жарық көрді. 1945 жылғы басылған толық жинақта жаңадан табылған «Домбыраға қол соқпа...», «Мен боламын демеңдер...», «Ойға түстім, толғандым...» және бірнеше қысқа өлеңдер жарияланды. Бүл жинақта және 1954 жылғы жинақта шығармалардың текстерін қолжазбалармен және бұрынғы басылымдармен салыстыра тексеріп анықтауға назар аударылған. Әсіресе, 1954 жылғы екі томдық толық жинақтың кейбір аударма өлеңдердің орысша түпнұсқасын айқындау жағынан елеулі жаңалығы бар. Абай шығармаларының текстерін ғылыми тұрғыдан зерттеуде 1957 ж. Әуезовтің басқаруымен дайындалып жарық көрген екі томдық акад. толық жинақтың мәні ерекше. Бұл басылымның құндылығы алдымен Әуезовтің текстол. жұмыстарға тікелей қатысуының, ерінбей жалықпай басшылық етуінің нәтижесі. Жинақты баспаға дайындау барысында Абайдың өлеңдері, поэмалары, қарасөздері бұрынғы басылымдар мен барлық белгілі қолжазбалар салыстырылып, мұқият тексеріліп, бірталай сөздерге түзетулер енгізілді. Қай сездің қандай негізге сүйеніп алынғаны әр шығармаға берілген түсініктемеде көрсетілген. Бүл жинақты баспаға дайындап, текстол. жұмыс жүргізгендер - 3. Ахметов, Ы. Дүйсенбаев, Ғ. Әбетов. Сонымен қатар аракідік болса да Абай шығармаларын басып шығаруда ғылыми принциптен шалғай кетушілік те орын алғанын айтпауға болмайды. Мыс., 1961жылы Ә. Жиреншиннің жоғарыда аталған 1957 жылғы жинақтағы барлық түсініктемелерді түгелдей дайын күйінде алып, текстерді зерттегендей болып кітап етіп бастырғаны кезінде баспа жүзінде қатты сыналған-ды. 1977 жылғы ғылыми басылымда Абай шығармаларының текстеріне біраз қосымша тексеру жасаған Қ. Мұқаметханов және басқа зерттеушілердің еңбегін ескеріп, кейбір түзетулер енгізілгені байқалады. Сонымен ғылыми басылымдарда Абай текстерін қалыптастырып тұрақтандыруға, жекелеген сөздердің неғұрлым дұрыс берілуін қадағалауға мән беріліп келеді. Абайдың туғанына 150 жыл толу қарсаңында ақынның толық жинағы жаңадан дайындалып, басылды. Ал, ақынның таңдамалы шығармаларының жинағын бастыру жайлы айтсақ, олар акад. басылым негізінде жасалуы шарт екені және қалыптасқан текстер мен дәлелді деректерге сүйену қажеттігі талас тудырмайды.