Топыраққала

Топыраққала – көне қала жұрты. Арал теңізі маңында, Қарақалпақстанның Бируни ауданында орналасқан. Қала шамамен б.з. 1–2 ғасырларынан 6 ғасырға дейін өмір сүрген, 3–4 ғасырларда көне Хорезм мемлекетінің астанасы болған. 1938 жылы Хорезм археологиялық экспедиция (жетекшісі С.П.Толстов) ескерткіште бірнеше рет зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қаланың жобасы тікбұрыш пішіндес, аумағы 500×300 м, әр жерде күзет мұнаралары бар, ішінен төбесі күмбезделе жабылған дәліз өтетін қалың қабырғамен тұтас қоршалған. Қаланың солтүстік-батыс бұрышын алып жатқан үлкен сарай жүйесі ескерткіштің ең басты құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндағы биіктетіліп, жасанды цоколь үстіне тұрғызылған сарайдың үш жағында, яғни солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс және оңтүстік жағында 3 үлкен мұнара, ал солтүстік және шығыс жағында 2 аула орналасқан. Биіктігі 25 м-ге жуық, аумағы 40×40 м, ішінде көптеген бөлмелер шығарылған мұнаралар, сарай ғимараты балшықтан соғылған. Топыраққаланы қазу барысында барлығы 100-ден астам түрлі мақсаттағы бөлме, орындар ашылған. Сарайдың оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағында «гарем кешені» (көптеген сәнді әйел мүсіндеріне байланысты аталған), «қару-жарақ кешені» сияқты залдар, өте маңызды жазу үлгілері сақталған архив бөлмесі орналасқандығы анықталды. Сарайды зерттеу барысында табылған қыш ыдыстар, мәнеттер, қару-жарақ бұйымдары (арасында үлкен садақтардың бөлшектері бар) сияқты заттай деректердің ішінде жазба мәтіндер сақталған көне құжаттар ерекше орын алады. Барлық табылған 100-ге жуық құжаттың 18-і ағаш тақтайшаларға түсірілген болса, қалғандары теріге жазылған. Ғылыми маңызы бойынша көне дәуірдің аса көрнекті ескерткішіне жататын Топыраққала алып Кушан империясының құрамында болған Хорезм мемлекетінің алыс-жақын елдермен екі арадағы мәдени байланыстары жақсы болғандығын байқатады.