Тоқтауыл

Тоқтауыл – тас ғасырына жататын көп қабатты тұрақ. Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Жезді мен Талдысай (Бала Жезді) өзендерінің тоғысуында орналасқан. 2001 жылдан Орталық Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) зерттеу жүргізуде. Тұрақ шоқыаралық ойпаттың жоғарғы бөлігіндегі бұлақтың жанында орналасқан. 2006 жылы қазба орнының жалпы ауданы 140 м2, ал тереңдігі 0,5–1,2 м-ге жетті.

Тас құралдар.

Қырғыш.

Табылған заттардың саны 30 мың данадан асады. Олар тастан жасалынған еңбек құралдары, қару-жарақтар және оларды өндіруден қалған қалдықтар, сондай-ақ әр түрлі жануарлардың ұсатылған сүйектері түрінде кездесетін ас үй қалдықтары болып табылады. Құралдар барлық табылған артефактілердің 9–12%-ын құрайды.

Бұлар: қырғыштар, тескіштер, жебе және найза ұштары, тісті-оймалы құралдар. Аз мөлшерде ақшыл сұр, қызғылт қоңыр түсті кремний алевролиті мен аргиллиттен жасалынған ретушталған пластиналар мен геометриялық микролиттер (трапециялар) кездеседі. Сонымен қатар құралдарды жасауға түрлі түсті яшма, кремень, кварцит тәрізді құмдақ, т.б. шикізат қолданылған. Қазба орнының аумағында екі ошақтың орны анықталды. Табылған артефактілердің ең көнелері кейінгі палеолитке (12–15 мың жыл бұрын), он шақтысы мезолитке (7–9 мың жыл бұрын) жатады. Артефактілердің негізгі бөлігі неолит пен энеолит кезеңі тұрғындарынан қалған. Қазба орнының әр бөліктерінен сараптауға спорово-тозаң үлгілер алынды. Оларға Қ.Сәтбаев атындағы Геология институты қызметкерлері жүргізген зерттеулер нәтижесінде тұрақты мекендеу кезеңіндегі аймақтық климат пен өсімдік жамылғысы өзгеруінің үш кезеңі анықталды. Бірінші құрғақ және ыстық кезең болса, одан кейін оның орнын ылғал және суық кезең басқан, үшінші кезеңде климат қазіргі жағдайға жақын болған. Ескерткішті зерттеу жұмыстары жалғасуда.