Тікентерілілер типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері

Ғаламшарымызда 6 000 түрі мәлім тікентерілілердің дене пішіні әр түрлі. Теңіз жұлдыздары, жыланқұйрықтар, теңіз рухгүлдерінің денесі бес тармақты. Теңіз кірпілерінің денесі шар тәрізді болады. Ал теңіз қияры күбі пішіндес созылыңқы болып келеді. Тікентерілілер - соңғы ауызды жәндіктер. Олардың аузы дененің алдыңғы жағында орналасады. Басқа да соңғы ауызды жәндіктер тәрізді ауыз эктодерманың жымырылуынан екінші рет пайда болады. Сондықтан екінші реттілер (соңғы ауыздылар) деп те аталады. Тікентерілілердің жабыны екі қабаттан: сыртқы қабаты - эпителийден, ал ішкі қабаты талшықты дәнекер ұлпалан түзіледі. Әктенген тері қаңқасы ішкі қабатта дамиды. Ал теңіз қиярының әктенген ұсақ, пішіндері әр түрлі денешіктері теріде шашырап жатады. Терілегі қаңқаның қимылдағыштық қасиетте және жәндіктің тіршілік сипатына байланысты бұлшықеттер әр түрлі дәрежеде дамыды. Бұлшықеттер жеке бұлшықет пен бұлшықет талшықтарынан құралады. Сутүтікшелі жүйе - тек тікентерілілерге ғана тән жүйе. Ол тікентерілілердің қозғалыс жүруіне, сондай-ақ тыныс алуын, қажетсіз заттарды бөліп, түйсінуін реттейді. бұл жүйе соңғы қуыс - целомның бастамасынан дамиды. Ол ауыз маңындағы шеңберленген және сәулелі өзекшелерден құралады. Бұл - өте күрделі жүйе. Теңіз жүлдыздары мен теңіз кірпілерінде сутүтікшелі аяқтар болады. Ондай аяқтарда сорғыш табан бар. Тікентерілілер сутүтікшелі аяқтарымен баяу жылжып, теңіз түбімен жүре алады. Сабақты рухгүлдер төсемікке сабағымен жабысып, отырықшы өмір сүреді. Тікентерілілердің жұтқыншақ маңында жүйке шеңбері болады. Одан тікентерілінің әрбір тармағына сәулеленіп, жүйке созындылары таралады. Тікентерілілердің сезім мүшелері өте қарапайым дамыған. Теңіз кірпілері денесінің үстіңгі бөлігінде, теңіз жүлдыздарының тармақтары ұшында қарапайым құрылысты көзшелері бар. Бұл көзшелерімен олар жарықтың аз-көптігін ғана сезіне алады. Тікентерілілердің барлығында ауыз бар.

Теңіз жұлдызы

Тікентерілілердің көпшілігінде (теңіз рухгүлдері, жыланқұйрықтар) тынысалу мүшелері жоқ. Теңізжүлдыздары мен теңізкірпілері тері желбезектері арқылы тыныс алады. Теңізқиярда арнаулы тынысалу мүшесі - суға толы өкпе болады. Бұл - ағаш тәрізді тармақталған қалтаға ұқсас ірі екі мүше. Олар теңізқияр денесінің соңғы бөлігіндегі клоакаға жалғасады. Клоака жиырылған кезде бұл мүше суды белгілі ырғақпен ішке тартып, қайта шығарады. Сөйтіп су толы өкпе зәршығару және тынысалу мүшелерінің қызметін атқарады. Тыныс алуға сутүтікшелі жүйе де қатысады. Алайда тынысалу жүйесіне қанның қатысы жоқ. Қантарату жүйесі шеңберленген екі түтіктерден тұрады. Шеңберлі түтіктің біреуі ауыздың айналайын, екіншісі аналь тесігін қоршап жатады. бұлардан түтіктер сәулеленіп, жәндіктің сәулелі денесіне таралады. Бұл түтікшелер қанайналымынан гөрі лимфа айналымына көбірек ұқсайды. Тікентерілілердің арнаулы зәршығару мүшесі жоқ. Қажетсіз заттар су түтікшелі жүйе арқылы сыртқа шығарылады. Тікентерілілер дара жынысты. Қосжынысты тікентерілілер де бар. Олар жыныс өнімдерін суға төгіп, суда ұрықтанады. Өте күрделі жолмен дамиды. Теңіз жүлдызының бір тармағын кесіп алса, одан бүтін теңіз жұлдызы дами алады. Демек ол регенерациялануға өте бейім. Тікентерілілер суды радиоактивті заттардан тазартуға қатысады. Олар көптеген теңіз жануарларына жем болады. Нәлім, көзауық (камбала) тәрізді ірі балықтар жыланқұйрықтар мен теңізкірпілерді қорек етеді. Теңізқұндыздың (калан) негізгі қорегі - теңіз кірпісі. Тікентерілілер жыртқыш болғандықтан, әр түрлі жануарларды аулайды. Олар балықтарды, кейбір ұлуларды аулап жейді. Кейбір тікентерілілер (теңіз-жұлдыз, теңізқияр - трепанг) тағамға пайдаланылады. бұлардың кәсіптік маңызы зор. Қазынды тікентерілілердің де адам үшін пайдалылары бар. Олардың қалдықтары құрылыс материалдары болып табылады. Мысалы, бельгиялық мәрмәр - ежелгі тікентерілілердің қалдықтар жиынтығы.

Теңіз жұлдыздар класы

Голотурия

Теңіз жұлдыздардың денесі бес тармақты болып келеді. Кейде көп тармақтылары да (50 сәулеге дейін) өмір сүреді. Қазіргі кезде 8 отрядта 1500-ден астам түр топтастырылған. Кейбір теңізжұлдыздардың әктенген қаңқасының ұшы тікенек тәрізденіп дененің сыртына шығып тұрады. Олар сутүтікшелі жүйе және сәулелері арқылы қозғалып жүреді. Аузы дененің астыңғы бөлігіндегі орталықта орналасқан. Ішкі құрылысы онша күрделі емес. Теңіз жұлдызының қорегін аулауы назар аударады. Оның қысқа жұтқыншағы көлемді қарынға жалғасады. Ол қорегін бүкіл денесімен бас салып жабады. Бұдан соң теңіз жұлдызы қарнын айналдырыл, ауыздан шығарады да қорегіне төңкереді. Қарын қабырғасынан бөлінген сөл асты қорытады. Қорытылған ас қысқа ішегі арқылы дененің үстіңгі жағындағы аналь тесігімен сыртқа шығарылады. Теңіз кірпісінде сараланып бөліктерге бөлінбеген қысқа ішек болады. Ішек тікелей жәндік денесінің үстіңгі жағындағы аналь тесігіне жалғасады. Теңіз жұлдызының қарапайым құрылымы көзі тармақтарының ұшында орналасқан. Олар көзшелері арқылы жарықтық аз-көптігін ғана сезінеді. Теңіз жұлдыздары теңіздің түбінде, тереңде өмір сүреді. Су түбіндегі жәндіктермен қоректенеді.

Теңізкірпілер класы

Теңізкірпілердің денесін әктенген тікенектер қаптаған, шар тәрізді немесе екі жағы қысыңқы табақша тәрізді болып келеді. Қазіргі кезде 800-ге тарта түрлері бар. Теңізкірпінің аузы дененің астыңғы жағында орналасады. Қорек қалдығы аналь тесігі арқылы сыртқа шығады. Аузында бес тісті жақсүйекті ерекше мүше болады. Теңіз кірпілер баяу қимылдап теңіз түбінде өмір сүреді. Жануартекті және өсімдіктекті қорекпен қоректенеді. Олардың уылдырығын адамдар тамаққа пайдаланады.

Теңізқиярлар класы

Теңізқиярлардың (голотурия - грекше атауы) денесі қиярға ұқсас созылыңқы, сондықтан теңізқияр деп аталады. Аузы денесінің алдыңғы жағында орналасады, ауыз төңірегін қармалауыштар қоршайды. Қазіргі кезде 5 отрядқа топтастырылған 1 100 түрі теңіздер мен мұхитта өмір сүрелі. Су түбінде жылжып, кейде суда жүзіп жүреді. Негізгі қорегі - су түбіндегі ұсақ жәндіктер, балдырлар, қалдық шірінділері. Тікентерілілер - дернәсілдері екіжақты, ересектері сәулелі симметриялық соңғы ауызды, көпжасушалы теңіз жәндіктері. Дене пішіні шар тәрізді, тармақты, құртқа ұқсас созылыңқы болып келеді. Әктенген қаңқалары болады. бұлардың өзіне тән ерекшелігі - су түтікті жүйе. Тікентерілілер сутүтікті жүйенің жәрдемімен қозғалып жүреді, тыныс алады, зәр шығарады. Бұлшықеттері біраз дамыған. Сәулелі құрылыста жүйке жүйесі бар. Сезім мүшесі нашар дамыған. Қантарату жүйесі - екі шеңберлі тамырлар. Оның біріншісі - ауызды, екіншісі аналь тесігін қоршайды. Ас қорыту жүйесі ауыздан басталып, аналь тесігімен аяқталады. Кейбір түрлерінде аналь тесігі болмайды. Олардың жыныстық мүшесінің құрылысы әр түрлі болып келеді. Көпшілігі дара жынысты, қосжыныстылары да бар. Күрделі өзгерістермен дамиды. Дернәсілдері - екіжақты симметриялы, суда еркін жүзеді. Ересектері су түбінде баяу қозғалады. Тікентерілілердің бізге көбірек танысы үш класс, атап айтқанда: теңіз жұлдыздары, теңіз кірпілері және теңіз қиярлары кластары.