Тілге тиек ету

Тілге тиек ету. Түсіндірме сөздікте — сөзіне сүйеніш, ойына таяныш, себеп деген мағынада көрінеді. «Мен де өз айтарымды айтып болған соң тілге тиек таппай, амалсыздан үнсіз отырмын» (С. Байжанов, Жастық.). Тұрақты тіркесте ұйтқы болып тұрған «тіл» сөзі екендігі дау шығармаса керек. Сондай-ақ әр кезде бәйек болып қызмет атқаруға құмар елгезек етістік —«ет» -тің де килігуін теріс демелік. Мәселе — араға киігі-жарып киліккен «тиек» тұлғасында. «Тиек» сөзінің жеке тұрғанда берер мағынасы түсіндірме сөздікте санап келтірілген. Олардың ішінде домбыра шегін көтеріп тұратын тиектен басқасының тілге жағыстырарлық не тура, не ауыспалы (бейнелі) мағыналары жоқ. Сөйлеп отырған сөзіндегі оқиғалар сенімді болу үшін, тірек, таяныш керегі рас. Бірақ соған көмегі тиер деп, домбыра тиегін тілге әкеліп жағыстыру да ойға симсыз әрекет. М. Қашқари сөздігінде «тылдағ» сөзінің мағынасы — сылтау, себеп, негіз. «Ол аңар тылдағ қылур — ол бұған сылтау табады». X ғасыр шамасында жазылған «Алтун йаруқ»-та «тылтағ» мағынасы — себеп, сылтау, негіз деп түсіндірілген. Шынын айтсақ бүгінгі таңда қолданылып жүрген сөзіміз «сылтау»—ертедегі түркі тілдеріндегі «тылдағ», «тылтағ» тұлғаларының дыбыстық өзгеріске душар болған түрі. Мұны түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестігі заңдылықтарымен дәлелдеп, сөзді көбейтпей-ақ, осы тұлғалардың басқа түркі тілдеріндегі қазіргі кездегі дыбысталуын атап етсек те сенім беки түсер. Қырғыз тілінде — чылтак, туваларда — чылдак, сылдаг, хакасша — сылтағ, якуттардың айтуында — сылтах. Тіпті моңғол тілінде де ертедегі түркі тілдеріндегі тұлғаға сәйкес —«шалтах» -ты кездестіріп, мағынасын — сылтау деп оқимыз. Мұның езі бұл сөз бен мағынанық түркі, моңғол тілдеріне ортақ болғандығын байқатады. Сәл шегініс жасап, «тиек» жөніндегі сөзімізді сабақтастырайық. Көне түркі тілдеріндегі «тылтағ» түбірі — сөз жоқ, «тыл». Бұл қазіргі түсінігіміздегі «тіл» дегенмен бірдей. Өйткені ол кезде «тыл» немесе «тіл» деп те айта берген. Басқа түркі тілдерінде «тіл» түбірінің өзі де талай дыбыс өзгерістеріне түссе де, біздің қазіргі тілімізде сол қалпында сақталған. Біздің топшылауымызша, «тілге тиек» тіркесі «сылтау» сөзімен бірге (бұрын да болуы мүмкін) жасасып келе жатқан түрі бар. Ол бір замандарда біздің аталарымыз «тілтағ» (тылтағ) тұлғасын екі сөз тіркесі ретінде қабылдай отырып, ажырата келгенде «тіл» және «тағ» деп түсінген де, «тіл» тұлғасын өзгеріссіз қалдырған. Өйткені ол жасалу жағынан біздің дыбыстық орындарымызға бөтен емес. Ал «тағ» тұлғасындағы соңғы «ғ»— қазақ тілінде сөз аяғында келмейтіндіктен не түсіріп тастауға, не басқа дыбыспен ауыстыруға тура келген. Егер «ғ» -ны «қ» -мен ауыстырса, тіркес сөз «тія тақ» болады да тағы үндестік заңы бұзылады. Тіркестің екінші сыңары қайткен күнде де алғашқы «тіл» сөзімен үндес болу міндетті. Осыдан барып, «тақ» болуға тиісті тұлға «тек» қалпына айналып барып, тіркесу нәтижесінде «тіл тек» пайда болған. Әлі де бұт — тіркестін алғашқы түрі. Кейін келе «тек» тұлғасы тілімізде бар «тйек» сөзімен сәйкестіру қорытындысында «тіл тиек», одан әрі, тілімізде септік жалғауларының дамуы басталғанда (тіл+те) «тілге тиек» болып қалыптасқан. Біздің тілімізде бұл сөздің тұңғыш тұлғасы қалай өзгерсе де, мағынасын осы күнге дейін жоғалтпаған деуге себеп — «тілге тиек ету» десе де, «сылтау» деп айтса да түсінікке қиындық тудырмайды. Осы жорамалға итермелеп отырған екінші бір себеп — дәл мұндай тіркестің (сол мағынасымен) ешбір түркі тілінде кездеспеуі. Қазақ халқы сөздің мағынасын бұзбай, тұлғасын түрлендіруге шебер екендігі әркімге мәлім. Осыған сүйене отырып тағы бір жорамалға жол ашқымыз келіп отыр. Қазіргі күнде жиі қолданылатын —«тілі мен жағына сүйену» деген бар. Төрт сөзден құралған бұл тұрақты тіркеске— әр нәрсені желеу етіп, істің байыбына, сөздің орайына көнбеу деген түсінік беруге болады. «Шындап ызаланса, тілі мен жағына сүйенген, сөзге бар да іске жоқ, көк езу пысықтарды қың демей-ақ қылғи салады» (Ә. Әлімжанов, Махамбет.). Жасыратыны жоқ, «тілі мен жағына сүйену» фразеологиялық тіркесінің төркінін де жоғарыда келтірілген, көне түркі тілдеріндегі «тілдағ» тұлғасына телу ойындамыз. Ертедегі қазақтар сөйлеуге тек қана тілдің емес, жақтың да қатынасы барлығын еске ала келіп, алғашқы кезде «тілдағ» сөзін қос сөз деп қабылдай отырып, өз дағды, дәстүрімен «тіл-жақ» деп ұғынуы да болмайтын іс емес. Бұл жағдайда алғашқы тұлғаны (тілдағ-ты) өзгертіп, құбылту «тілге тиек» -ке дейін ауыстырудан гөрі оңайырақ. Өйткені, соңғы «ғ», дауысты «а» дыбыстарын алмастыру да талап етілмейді тек «д» дыбысын «ж»- мен алмастырса болғаны —«тіл жағ» тіркесі немесе қос сөзі дайын. Осыған тәуелдік, септік жалғауларының қосылуы нәтижесінде, алғашқы «тіл-жағына» (сүйену) тіркесі туған. Бері келе екі сөз арасына «мен» шылауы араласып, осы күнгі «тіл мен жағына сүйену» калыптасқандығын көреміз. «Тілі мен жағына сүйену» деп қалаған тіркесті қолдансақ та, түсінікке нұқсан келмейтіндігінен білеміз.Қорыта айтқанда, «тілге тиек ету», «тілі мен жағына сүйену» тұрақты тіркестері — ертедегі түркі тіліндегі тұлғаны (тылдағ, тылтағ) тілімізде ежелден бар сөздер- ге ұқсату; сәйкестендіру нәтижесінде туған. Соның өзінде көне тұлғалардың тұңғыш мағыналары бұзылмаған.