Түр оның белгілері және құрамы

Түр. Түр өлшемдері (критерий)

Түр тірі ағзалар жүйесіндегі негізгі құрылымдық өлшем бірлігі болып табылады. Кезінде К. Линней (1735) негізін қалайтын еңбек жасағанымен күні бүгінге дейін бұл ұғымға жалпы мақұлданған ғылымда анықтама жоқ. Қазіргі замандағы көбірек қолданылатын түсінік мынау: түр- бұл сыртқы белгілері және тіршілік әрекеттерінің үдерістері бойынша ұқсас, біркелкі жағдайларға мұқтаж, белгілі аумақта топтасып - популяция түрінде мекендейтін және өзге түрлермен бұдан түзбейтін дарақтардың тобы. Былай да анықтама беруге болады:түр бұл төрт өлшем бойынша ұқсас дарақтар тобы. Сол өлшем бойынша тірі ағзалардың бір түрі екіншісінен, тіпті жақын туыстастарынан ерекшелендіріледі.

Анатомиялық - морфологиялық немесе жай ғана морфологиялық өлшем

Бұл көпке дейін негізгі ғана емес, жалғыз ғана болып келген ең ежелгі өлшем. Атап айтқанда Карл Линней, оған дейінгі барлық ғалымдар және одан кейінгі бірнеше ұрпақтар сол өлшемді қолданып келді. Морфологиялық өлшем дегеніміз бұл сыртқы және ішкі құрылыстың ұқсастығы. Бір түрге жататын өсімдіктердің гүлі және өзге мүшелерінің құрылысы бірдей болады. Бір түр жануарлары сырттай ғана емес, іштей де ұқсас болып келеді. Олардың жүрегі, өкпесі,миы және өзге мүшелерінің құрылысы бірдей.

Бірақ, морфологиялық нышан түрді анықтауға жеткілікті болмай шықты. Тіпті XX ғасырдың өзінде-ақ егіз-түрлер деген табылды. Бұл сыртқы айырмашылықтары айқын білінбейтін жануарлар немесе өсімдіктердің мүлде дербес түрлері. Оларды салыстыру арқылы ажырату мүмкін емес.Мысалы:

Физиологиялық-биохимиялық өлшем

Мұны көбінесе тек физиологиялық, кейде биохимиялық (тірі материяның химиялық құрамы) өлшем деп те атайды. Бұл өлшемді дарақтардың белгілі бір түрге тиесілігін анықтаған кезде оған биохимиялық талдау мен физиологиялық шамаластығын салыстыруды қолдану деп түсіндіріледі. Атап айтқанда егіз-түрлер осылай айқындалып, ажыратылды. Осы және генетиқалық өлшемді қолдану соңынан кейбір дербес түр деп есеп- телгендер біріктірілді.

Генетиқалық өлшем

Бүгінгі күні негізгі өлшем болып есептеледі.Бұл ұғымға хромосоманың мөлшері, саны мен пішіні, көбею және эмбриогенез мерзімі, тіпті күйттеу мінез-құлығының «жүру жолы», еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ бере алуы қамтылады. Жалпы алғанда көбеюге байланыстылардың барлығы енеді. Қазіргі түрлер атап айтқанда биологиялық жыныстың оқшаулану арқасында толық жүйеленген бірлік болып есептеледі. Жыныстық оқшаулану тетіктері өте көп. Ата тегі ортақ гүлді өсімдіктердің жақын туыстас түрлерінде тозандық түтікте тозаңдардың өну мерзімі ерекше болады. Соның нәтижесінде бөтен түрдің аталық жасушасы ұрықтық капшықка түскенге дейін жұмыртқажасуша қартаяды немесе өте жас болады да, бөтен тозаң кабық пішіні мен құрамында айырмашылық болғандықтан өне алмайды. Алайда адам сынақтәжірибелерінде бұл биологиялық кедергілерді жеңіп, тұраралық будандастыру нәтижесінде өсімдіктердің іріктемелерін шығаруға қол жеткізді. Жануарларда жыныстық кедергілердің әр алуан реңдерге, күйттеу кезеңіндегі мінез-құлыққа және хромосомалар құрылысындағы айырмашылықтарға байланысты болуы мүмкін.

Егер тіпті жаңа тіршілік иесі - тұраралық будан пайда болса, бұл оның ұрпақ беруін көрсете алмайды. Жыныс жасушаларының ойдағыдай түзілуі үшін міндетті түрде ұқас хромосомалар арасындағы үлескілер алмасуынан етуі қажет. Тұраралық будандарда бұл болмайды, сондықтан жыныс жасушаларын түзбей, ұрықсыз (бедеу) қалады. Мәстек қашыр мен қарта қашыр тұраралық буданға айқын мысал бола алады. Бұлардың бір ата-енесі - есек, екіншісі - жылқы. Мұндай дарақтардық мөлшері орташа, өте төзімді, көп жұмыстар атқарады, өте қартайып, өледі. Алайда олардан ешқашан ұрпақ пайда болмайды. Өйткені жылқының хромосомалары есектід хромосомаларына ұқсамайды. Жылқының № 1 хромосомасы есектің № 1 хромосомасының түйірлерімен алмаса алмайды, өйткені олардың мөлшері және пішіні, сондай-ақ барлық қалған хромосомалар жұбы сәйкес келмейді.Түрді анықтау кезінде өлшемнің (критерий) қандай болса да біреуін ғана қолдануға болмайды. Тіпті бұл өлшем өте ежелгі (морфологиялық) болса да, негізгі (жыныстық) болса да пайдалануға келмейді. Бір ғана өлшемді пайдалану кезінде сөзсіз қателіктер кетеді. Түр иеленушілікті сенімді түрде анықтау үшін өлшемдер жиынтығының барлығын пайдалану қажет.

Эволюциялық-географиялық өлшем

Мұнда түрдің таралуы,оның таралу аймағы және дәл сол ағза мүдделігіндегі табиғи жағдайлар жиынтығы қамтылады. Түрлердің барлығы өзінің таралу сапасы бойынша 2 үлкен топка бөлінеді. Түрлердід бірі үлкен таралу аймағында орналасады және сонымен катар бұлар аумаққа біркелкі топтармен таралады. Сондай-ақ өзге түрлер таралу аймағы бірінен-бірі жеке оқшаулап, аумаққа бытыраңқы орналасады. Бұл нақтылы түрдің қалай пайда болып орнығуына тәуелді жайт. Бірақ тірі ағзалар аумаққа зерзаттар бойынша біркелкі таралады деп салыстыруға бол- майды. Кез келген түр табиғатта популяция - оқшауланған дарақтар тобы түрінде өмір сүреді.