Тәнеке Нұралы Дөсетұлы

Тәнеке Нұралы Дөсетұлы (1807 жылы туған, қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданы Арғанаты тауындағы Тасқара жайлауы – 1885 жылы өлген, сонда, Баянжүрек тауы) – белгілі би, батыр. Атақты Қыдыралы бидің немересі, найман тайпасының матай руынан шыққан. М.Тынышбаев “Материалы к истории киргиза-казахского народа” атты еңбегінде “Қыдыралы бидің немересі Тәнеке Дөсетұлы 1835 – 40 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты” деп жазған. Ш. Уәлиханов Қашғар жеріне саяхат жасау барысында жазған күнделігінде батырды үлкен мұрынды, жирен сақалды, кеудесін қалың түк басқан, келбетті адам кейпінде суреттейді. Тәнеке рубасы, елағасы ретінде атақонысы – Қапал (Қопалы) жерін келімсек казак-орыстар мен қарашекпендерден қорғап, тұрғылықты халықты егіншілікке баулыған. Жер дауына байланысты Ресей императорына арнайы хат (1857) жолдаған. Онда қол астына қараған Қаптағай елінің бұрыннан қоныс еткен жайлауы мен қыстауын Қапал казак-орыстарының атаманы Абакумовтың көмегімен орыстардың тартып алғаны, тұрғылықты халықты Балқаш маңындағы құмға қуғаны туралы мәлімдей келіп “…ұлық мансапты құзыретіңізден жоғарыда аталған жерлерді рудың өзіне қайтарып беруге бұйрық беруіңізді сұрап, Матай-Қаптағай елінің волостной хорунжиі Тәнеке Дөсетұлы мөрімді бастым. 1857” деп аяқтайды. Сол жылы жергілікті патша әкімшілігінің пәрменімен қарашекпендер мен казак-орыстардың пайдалануына бөлінген Қапал уезінің, сондай-ақ Жетісу өңіріндегі басқа да шұрайлы мекендер қазақ руларына қайтарылып берілген. Тәнеке әкесі Дөсет бастаған игілікті істі жалғастырып, Қамысмола, Екіағаш мекенінде “Танабай” тоғанын қаздырады, қарауындағы елді егіншілікпен айналысуға міндеттейді. Ақын Сара Біржан салмен айтысында “Таласпас Тәнекенің Жанбағына, жеңермін егер тартса іс ағына. Шетінен Қыдыр қонған өңшең құтым, мың-мыңдап құт қалдырған арт жағына” деп дәріптеген. Тәнекенің Ырыс есімді қарақалпақ бәйбішесінен Есімбек, Разбек, Қожабек, Әуелбек, Отарбек, Қасен, Мырзабек, Мұса деген балалар тараған. Есімбегі ерлік істері мен әділетсіздікке төзбейтін қайсар мінезімен елге сыйлы болған. Қазақ ауылдарына зорлық көрсетіп, тізе батырған патша әкімшілігіннің шенеунігі Эрентальға қаймықпай қарсы шыққан. Осы хақында Жамбыл ақын “Сыртанға” деген өлеңінде: “Қыдыралы Есімбек, Эрентальды сабаған, Ер туған ұл десін деп, бір кәдеге жараған” дейді. Кейін ол Қапал уезіне қарасты “Тәнеке болыстығын” (Көлдей Жұмай елін) басқарған. Меккеге барып, қажы атанып қайтқан. Кейінгі ұрпақтары батырдың басына ескерткіш орнатып, ас берді (2002).